Roman

Roman

İnsan mütemadiyen anlatan bir varlık. Ta öteden beri hem de; söz, hakikaten başlangıçtan beri vardır. İnsanlığın en ilkel ataları muhtemelen düzenli bir dil sistemi geliştirme yetisinden yoksundu ama bu onları anlatmaktan geri bırakmadı. Tanrı’nın insana bağışladığı ya da insanın bir şekilde kazandığına inanılan en muhteşem yeteneklerden biri olan yaratıcılık, merakla birleştiğinde insan anlatmadan nasıl durabilirdi ki zaten? Yüzyıllardır anlatılara şekil veren Odisseus’un hikâyesini Homeros MÖ 9. yüzyılda anlatmıştı. Fakat elbette bu roman formunda yazılmış bir eser değil. Edebiyatın şiirden, ya da manzum biçimden, ibaret olduğu, yazının bile daha çok ahlaki kaygılarla kaleme alınan birtakım öğüt kitapları yazmak için kullanıldığı dönem –ki epey uzun bir dönemdir- 16. yüzyılda son bulur.

Romanın Tarihi

La Manchalı Yaratıcı Asilzade Don Quijote eseriyle döneminin bütün yazın biçimleriyle oynayan ve ortaya daha önce görülmemiş bir eser çıkaran Miguel de Cervantes roman türünün ortaya çıkışında en büyük pay sahiplerinden olur. Burada, tabii ki Don Kişot’tan önce de roman benzeri eserlerin yazıldığını ifade etmek gerekiyor. Şövalye hikâyeleri, romanslar, pikaresk -yani macera anlatıları- gibi pek çok çeşitte eser vardır. Sözgelimi François Rabelais’in Gargantua’sı Don Kişot’tan yıllar önce yayınlanmıştır. Edebiyat araştırmacılarının Cervantes’i en başa koyması, onun eserinin bilindik anlamda bir roman biçimi yaratılmasındaki doğrudan etkisi dolayısıyladır. 18. yüzyılda Romantizm’in ortaya çıkışı kendisini Goethe’nin, Victor Hugo’nun eserlerinde gösterecek, 19. yüzyıl ise Balzac, Stendhal, Zola ve Flaubert gibi yazarlarla başlayan Realist edebiyat anlayışının çağı olacaktır. Gerçeklik algısının biricikliğini kaybetmesi, yani bir anlamda insanın -özellikle psikanalizle beraber- içsel gerçekliğinin keşfi de Modernist edebiyat anlayışını doğurur. Yüzlerce sayfada anlattığı hikâyeyi tek bir güne sığdıran James Joyce, bir sabah bunaltılı düşlerinden uyandığında kendisini dev bir böceğe dönüşmüş bulan Gregor Samsa’nın yaratıcısı Franz Kafka gibi romancılar 20. yüzyıla damga vurur. II. Dünya Savaş’ından biraz sonra, Modernizm’in insanı anlamaya ve anlatmaya yetmediği düşüncesi, Postmodernizm’i doğuracaktır. Paul Auster, Orhan Pamuk romanlarını bu anlayış etrafında kaleme alınan 21. yüzyılın önemli isimlerindendir.

Roman Nedir?

Romana dair herkesin zihninde bir tanım vardır. Fakat unutulmamalı ki edebiyatta biçim tartışmaları eskiden beri devam etmekte. Mesela hikâye ve roman arasına giren bir “uzun öykü” var yahut “novella”. Yine de roman, uzunluğuyla öne çıkar çoğu zaman. Neticede, olay örgüsü çok daha çetrefillidir, karakterlerin sayısı da öyküye göre fazla olabilir. Ama bunlar da tek başlarına ölçüt olamazlar. Romanlarda kimi zaman uzun uzun tasvirler yapılır, sayfalarca tek bir “nokta”sı olmayan cümleler kurulabilir. Yine de romanın ne olduğunu bilmekten ziyade ne olmadığını bilmek daha işlevsel gibi duruyor. Yukarıda özetini vermeye çalıştığım roman tarihinin “gerçekçi” döneminde romanın hayata tutulan bir ayna olduğu düşünülüyordu. Bugün yazarlar, türlü dilsel oyunlarla, üstkurmaca tekniğiyle, kendilerini romanlarının karakterleri hâline getirmeleriyle bambaşka türde romanlar yazıyor. Gabriel Garcia Marquez’le eşitlenen büyülü gerçekçilik, mesela, roman anlayışındaki değişimi göstermesi açısından oldukça önemlidir.

Büyük Romancılar

Meselesi insan, dolayısıyla hayat olduğundan romanı psikolojiden, felsefeden, sosyolojiden, sinemadan, tarihten, siyasetten, ekonomiden, hukuktan, mitolojinden ayırmanın da imkânı yoktur. Dostoyevski, Tolstoy, Virginia Woolf, Chinua Achebe, Marcel Proust, Herman Melville, Vladimir Nabokov, Emily Brönte, J. D. Salinger, Jane Austen, Mark Twain, Charles Dickens, Joseph Conrad, William Faulkner, George Orwell, George Eliot, Albert Camus, Jorge Luis Borges, Ernest Hemingway, Laurence Sterne, Thomas Mann, Salman Rushdie, Daniel Defoe, Oscar Wilde, Jack London, E. M. Forster, Aldous Huxley, J. R. R. Tolkien, William Golding, Jack Kerouac, Günter Grass, Italo Calvino, Ronald Dahl, Kazuo Ishiguro, Milan Kundera, Mikhail Bulgakov, Stefan Zweig, Jules Verne, H. G. Wells, Paulo Coelho, J. K. Rowling, Haruki Murakami, Umberto Eco, Karl Ove Knausgaard, Margaret Atwood, Robert Musil Fernando Pessoa gibi yazarlar roman türünün en önemli temsilcilerinden birkaçı olarak burada anılabilir.

Türk Romanı

Türk toplumunun romanla tanışması ise Batılılaşmanın hız kazandığı 19. yüzyılda olur. Bu dönemde, özellikle Fransa ile yoğunlaşan ilişkiler, manzum eserlerden mürekkep Türk edebiyatının –ki Klasik Osmanlı edebiyatı ya da Divan edebiyatı denir daha çok- sınırlarını genişletmiştir. Roman, makale, deneme, tiyatro gibi türler Türk yazın dünyasına girecektir. Bugünkü müfredatta hâlâ ilk roman olarak Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eserine işaret ediliyorsa da, bu eserden 24 yıl önce Vartan Paşa’nın Arap harfleri yerine Ermeni alfabesini kullanarak yazdığı Akabi Hikâyesi Türk edebiyatının ilk roman örneğidir. Bu dönemin eserlerinde tahmin edileceği üzere daha çok Batılılaşmanın “yanlış” taraflarının eleştirildiği, toplumsal yozlaşmanın önüne geçilmeye çalışıldığı görülür ve eserler teknik bakımdan, ilk örnekler olmalarıyla da alakalı olarak, zayıftır.

Önemli Türk Romancılar

Ahmet Mithat Efendi, Namık Kemal, Recaizade Mahmut Ekrem, Samipaşazade Sezai gibi isimler bu dönemin önemli isimleri arasındadır. Romanın kuvvet kazandığı dönem içinse 19. yüzyılın sonlarını beklemek gerekecektir. Özellikle Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Fatma Aliye, Emine Semiye Önasya, Suat Derviş, Reşat Nuri Güntekin, Halide Edip Adıvar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Refik Halid Karay, Peyami Safa gibi isimler Türk romancılığının gelişmesini sağlamıştır. Bu isimlerin yanında Sabahattin Ali, Ahmet Hamdi Tanpınar, Yaşar Kemal, Orhan Kemal, Rıfat Ilgaz, Adalet Ağaoğlu, Selim İleri, Aziz Nesin, Kemal Tahir, Ferit Edgü, Enis Batur, Leyla Erbil, Rıfat Ilgaz, Buket Uzuner, Latife Tekin, Füruzan, Demir Özlü, Erdal Öz, Vedat Türkali, Sevgi Soysal, Melih Cevdet Anday, Tarık Buğra, Abdülhak Şinasi Hisar, Yusuf Atılgan, Oğuz Atay, Attila İlhan, İhsan Oktay Anar, Sema Kaygusuz, Bilge Karasu, Barış Bıçakçı, Süreyyya Evren, Behçet Çelik, Hakan Günday, Ahmet Ümit, Murathan Mungan, Elif Şafak, Ayşe Kulin, Murat Gülsoy, Şebnem İşigüzel, Ayfer Tunç, Cem Akaş, Eyüp Aygün Tayşir gibi isimler Türk romancılığının önemli temsilcileri arasında sayılabilir.

Mutlaka Okunması Gereken Romanlar

Aşağıdaki kitaplar hem dünya hem de Türk romancılığının en önemli örneklerini teşkil eder. Bununla birlikte romana bir tür olarak yaklaşıp onu kuramsallaştıran, yine alanının en önemli çalışmaları da görülebilmektedir. Marina MacKay – Roman Nedir?, Terry Eagleton – Edebiyat Kuramı, Rita Felski – Edebiyat Ne İşe Yarar?, Hans Bertens – Edebi Teori, Umberto Eco – Yorum ve Aşırı Yorum, Mihail Bahtin – Karnavaldan Romana, Harold Bloom – Batı Kanonu, Erich Auerbach – Mimesis, Georg Lukacs – Roman Kuramı, Fredric Jameson – Gerçekçiliğin Çelişkileri, Stefan Zweig – Olağanüstü Bir Gece, Lev Tolstoy – Anna Karenina, Fyodor Dostoyevski – Suç ve Ceza, Jack London – Martin Eden, Franz Kafka – Dava, Charles Dickens – İki Şehrin Hikayesi, Honore de Balzac – Goriot Baba, George Orwell – Hayvan Çiftliği, Jules Verne – Doktor Ox’un Deneyi, Jane Austen – Gurur ve Önyargı, Victor Hugo – Notre Dame’ın Kamburu, Goethe – Genç Werther’in Acıları, Virginia Woolf – Kendine Ait Bir Oda, Emile Zola – Germinal, H. G. Wells – Zaman Makinesi, Joseph Conrad – Karanlığın Yüreği, Jose Saramago – Körlük, F. Scott Fitzgerald – Muhteşem Gatsby, Cengiz Aytmatov – Elveda Gülsarı, Daniel Defoe – Robinson Crusoe, Knut Hamsun – Açlık, John Steinbeck – Fareler ve İnsanlar, Ursula K. Le Guin – Mülksüzler, Mary Shelley – Frankenstein, Thomas Mann – Büyülü Dağ, Douglas Adams – Otostopçunun Galaksi Rehberi, George Perec – Kayboluş, Etgar Keret – Domuzu Kırmak, Zadie Smith – Dans Zamanı, E. T. A. Hoffman – Altın Çanak,Amin Maalouf – Empedokles’in Dostları, Paul Coelho – Veronika Ölmek İstiyor, Orhan Pamuk – Veba Geceleri, Yaşar Kemal – İnce Memed, Ayfer Tunç – Osman, Suat Derviş – Sınır, Kemal Tahir – Esir Şehrin İnsanları, İhsan Oktay Anar – Puslu Kıtalar Atlası, Oğuz Atay – Tutunamayanlar, Şebnem İşigüzel – İstanbullu Amazonlar 1809, Ahmet Mithat – Felatun Bey ile Rakım Efendi, Halid Ziya Uşaklıgil – Aşk-ı Memnu, Hüseyin Rahmi Gürpınar – Kuyrukluyıldız Altında Bir İzdivaç, Peyami Safa – Fatih-Harbiye, Vedat Türkali – Bir Gün Tek Başına, Nurdan Gürbilek – Kör Ayna Kayıp Şark, Ayhan Geçgin – Son Adım, Ahmet Hamdi Tanpınar – Huzur, Melih Cevdet Anday – Raziye.