Edebiyat

Edebiyat

Edebiyat, insanlığın hayatın bin bir zorluğuna karşı geliştirdiği bir savunma mekanizmasıdır. İnsanın “anlatma” ihtiyacının karşılığıdır. Varlığına dair ilk işaretlerin hangi tarihte ortaya çıktığını söylemenin imkânı yok. Öyle ki hep var olmuş gibidir. Dolayısıyla edebiyat gibi eski bir olgunun köklerinin peşine düşmek beyhude bir çaba olacaktır. Bu yüzden yalnızca “yazı”yla ilişkilendirmek doğru olmaz. Sözlü edebiyat bir gelenek olarak hâlâ varlığını sürdürürken, yazılı edebiyat üzerindeki etkisini de devam ettirmektedir. İnsanlığın en kadim anlatıları esasında sözlü edebiyatın ürünleridir ve yolu bu anlatılardan geçmeyen modern edebiyat eserlerine rastlamak olacak iş değildir. Bütün bu ifadelerin yanında, edebiyatın etimolojik olarak “edeb” kelimesinden türediği söylenir. Avrupa’da ise Latince’nin etkisindeki “literature” kelimesinin varyantlarıyla karşılanır.

Edebiyat Nedir?

Edebiyata, indirgenmiş ve genel bir tabir yakıştırmak mümkün değilse de anlaşılabilir olması bakımından onun için “İnsanların, olayları, durumları ya da içinde bulundukları hâlleri dili araç edinerek sözlü yahut yazılı olarak ifade etmesidir.” demekte bir beis yoktur. Bu yüzden edebiyat hemen her şeyi kendisine konu edebilir. Bu konular pek çok farklı biçimlerde işlenir. Roman, şiir, hikâye, deneme, tiyatro gibi edebiyat türleri insanların kendilerini farklı yollarla ifade etmelerine olanak tanır. Bir edebi eserin dilinin sanatlı olması, yani ifadelerin birtakım yöntemlerle ortaya konması tercih sebebidir. Benzetmeler, abartmalar, detaylı tasvirler, coşkulu söyleyişler dile sanatlı olma imkânını veren yöntemler arasında sayılabilir. Bununla birlikte edebiyat dendiğinde ekseriyetle kurmaca eserlerden bahsedildiğini söylemek gerekir. Edebiyatta, kişileri, olayları ve hâlleri yeninden kurgulamaya imkân veren yaratıcı bir yan vardır. Kaldı ki edebiyatın “anlatma” edimiyle olduğu kadar hayal gücüyle birlikte insanın yaratma istenciyle de alakalı olduğu açıktır. Bu edebiyatın pek çok alt türe ayrılmasını da sağlar. Bilimkurgu, macera, polisiye, tarihsel, çocuk, gençlik, gerilim, hatırat, otobiyografi, mizah gibi birçok türde edebi eserler verilebilir.

Dünya Edebiyatı ve Dünya Klasikleri

İnsanların bir şeyleri yeniden kurgulamaya ve bu kurguları anlatmaya ne zaman başladıkları belirsiz fakat insanlıkla eş zamanlı var olan bir kavramdan bahsettiğimiz açık. Öteden beri, anlatılarla, gerçeklikle iç içe geçmiş kurgularla, bazen gerçekliğin ta kendisiyle yaşamı daha katlanabilir kılarak renklendirmiş, insanlığın karanlık tarafıyla insanları yüzleştirmiş, efsane ve destanlarla insanları farklı kimlikler etrafında toplanmalarının yolunu açmış birçok edebi eserden bahsetmek mümkün. Bu eserleri veren yazarlar o kadar çok okunmuş ve haklarında o kadar çok şey yazılmıştır ki kendileri de tıpkı eserlerindeki karakterler gibi kurmaca bir karaktere dönüşmüş, efsaneleşmişlerdir. Her ne kadar bugün milletlere ya da belirli bölgelere ait edebiyatlardan -Rus edebiyatı, İngiliz edebiyatı, Latin Amerika edebiyatı, Afrika edebiyatı, Alman edebiyatı, Türk edebiyatı gibi- bahsetmek mümkünse de bu yazarlar birer dünya vatandaşına dönmüş ve bütün insanlığa ait hâle gelmişlerdir. Homeros, Sophokles, Bocaccio, Dante, Chaucer, Cervantes, Shakespeare, Goethe gibi yazarlar bütün dünyada okunan klasik döneme ait metinleri kaleme alan isimlerken, modern döneme ait yazarlar arasında da Dostoyevski, Tolstoy, Victor Hugo, Edgar Allan Poe, Çehov, Baudelaire, T. S. Eliot, Guy de Maupassant, Kafka, Stefan Zweig, George Orwell, Balzac, H. G. Wells, Jack London, Jules Verne, Oscar Wilde, Charles Dickens, James Joyce, John Steinbeck, Virgina Woolf gibi isimler sayılabilir.

Türk Edebiyatı

Edebiyat, Osmanlı’da da Cumhuriyet’te de oldukça kıymet gören bir alan olmuştur. Daha çok manzum biçimde yazılan edebi eserler Osmanlı’nın kültür dünyası içinde çok biricik bir alanı kaplamaktadır. Öyle ki artık oldukça nadirattan sayılan şair yöneticilere -hatta padişahlara bile- o dönemde rastlamak mümkündür. Bugün “Divan edebiyatı” ya da “Osmanlı edebiyatı” olarak adlandırdığımız dönemin divanları hâlâ okunan sanatçıları arasında Bâkî, Fuzulî, Âşık Paşa, Nesîmî, Avnî, Şeyhî, Nedim, Şeyh Galip gibi isimler sayılabilir. Cumhuriyet dönemi ise Tanzimat’tan tevarüs eden modernleşme hareketleriyle bu topraklarda modern edebiyatın kurulduğu dönemdir. Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa gibi aydınların gayretiyle, Fransa’yla bu dönemde girilen yoğun ilişkilerin de bir neticesi olarak roman, deneme, öykü gibi türler Türk edebiyatının birer parçası olmuştur. Halide Edip Adıvar, Ziya Gökalp, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Halit Ziya Uşaklıgil, Ömer Seyfettin, Peyami Safa, Sait Faik Abasıyanık, Nazım Hikmet, Sabahattin Ali, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Melih Cevdet Anday, Ahmet Hamdi Tanpınar, Yaşar Kemal, Refik Halid Karay, Oğuz Atay gibi yazarlar da modernleşen Türk edebiyatının gelişmesinde öncü rol oynamışlardır. Bugün de Orhan Pamuk, İhsan Oktay Anar, Adalet Ağaoğlu, Selim İleri, Ferit Edgü, Murathan Mungan, Enis Batur, Latife Tekin, Behçet Çelik, Ayfer Tunç, Birhan Keskin, Ahmet Ümit gibi yazarlar Türk edebiyatının en çok okunan yazarlarıdır.

Mutlaka Okunması Gereken Romanlar

İyi bir edebiyat okuru olmak için okunacak ve bu kadar çok kitap arasında ayrılan zamanı heba etmeyecek kitaplara da şunlar örnek gösterilebilir: Balzac - Eugenie Grandet, Jorge Luis Borges - Ficciones, Charles Dickens - İki Şehrin Hikâyesi, Umberto Eco - Gülün Adı, Louis Ferdinand Celine - Gecenin Sonuna Yolculuk, Marcel Proust - Kayıp Zamanın İzinde, Virgina Woolf - Kendine Ait Bir Oda, Sadık Hidayet - Kör Baykuş, Tolstoy - Anna Karenina, Victor Hugo - Sefiller, Dostoyevski - Suç ve Ceza, James Joyce - Ulysses, Gabriel Garcia Marquez - Yüzyıllık Yalnızlık, John Steinbeck - Gazap Üzümleri, Nikos Kazancakis - Zorba, Ursula Le Guin - Mülksüzler, Cengiz Aytmatov - Gün Olur Asra Bedel, Halide Edip Adıvar - Sinekli Bakkal, Reşat Nuri Güntekin - Çalıkuşu, Yusuf Atılgan - Aylak Adam, Orhan Pamuk - Benim Adım Kırmızı, Sabahattin Ali - Kuyucaklı Yusuf, Refik Halid Karay - Gurbet Hikâyeleri, Ahmet Hamdi Tanpınar - Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Kemal Tahir - Devlet Ana, Tarık Buğra - Küçük Ağa, Sait Faik Abasıyanık - Semaver, Latife Tekin - Sevgili Arsız Ölüm, Oğuz Atay - Tutunamayanlar.