İslam

Biz hiçbir memleketi, ona (halkına) öğüd vermek üzere uyarıcı (peygamber) ler (göndermiş) olmadıkça helak etmedik.Biz zulmedenler değiliz.” (Şuara 26 / 208-209)

“Rabb’in şehirlerin anasında, onlara ayetlerimizi okuyan bir elçi göndermedikçe ülkeleri helak edici
değildir. Ve biz, halkı zalim olmadan ülkeleri helak edici değiliz.” (Kasas 28 / 59)

“....Biz, elçi göndermedikçe azap edecek değiliz.” (İsra 17 / 15)

“Şayet onları, ondan önce bir azab ile helak etseydik; Rabb’imiz, bize bir elçi gönderseydin de böyle alçak ve rezil olmadan önce senin ayetlerine uysaydık, derlerdi.” (Taha 20 / 134)

“.....Allah’tan daha çok kendisine mazeret beyan edilmesini seven kimse yoktur; Bundan dolayı Rasul gönderdi, kitap indirdi.” (Müslim, Tevbe, 35)

“…..tebliğ ettim mi” Veda hutbesinden alıntı; (Buhari, Hac, 132, Meğazi, 77, Fiten, 8, Müslim, Hac, 194, İman, 120 Tirmizi, Fiten,2)

“...ve elinde olan şer’i temessüke ve fetvaya nazar kılıp göresin....tekrar kapıma şikayetlü gelmelü eylemeyesin” (Bir fermandan alıntı)

Musa Carullah Bigiyef (1875-1949) hayatını İslamî ilimlere ve Müslümanların çeşitli dini, siyasi, sosyal ve kültürel meselelerine adamış; çalışkan, dürüst, dindar, vatansever; yüksek medeni cesarete, eleştirel ve özgür düşünceye sahip, büyük bir İslam alimi ve mücahididir. Onun önemli eserlerinden biri, İslam hukukunun genel prensip ve ilkeleri hakkındaki Kavaid-i Fıkhiyye adlı kitabıdır. Bu kitapta, Osmanlılar döneminde hazırlanmış olan Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye’nin birinci maddesi hariç ilk 100 maddesi ile Musa Carullah’ın ilave ettiği 102 madde olmak üzere toplam 201 fıkhî kaide yer almaktadır.

Kavaid-i Fıkhiyye, müellifinin fıkıh ve usul-i fıkıh ilimleri alanındaki birikimini, kabiliyet ve kapasitesini gösteren ve ona “fakih” unvanını bihakkın kazandıran bir eserdir. İslam hukukundaki genel ilke ve kuralları inceleyen kitapların birçoğu “soğuk” hukuk kurallarını sıkıcı birtakım teknik terimlerle anlatırken, Musa Carullah’ın Kavaid-i Fıkhiyye’si şiirsel bir dile ve canlı bir üsluba sahiptir. Ona can veren ise, Musa Carullah’ın hesabî olmayan din, vatan ve millet sevgisi, insanlığı kapsayan geniş rahmet ve merhamet duygusu, dinmeyen hak ve hakikat aşkı ve sarsılmaz idealizmidir.

Kavaid-i Fıkhiyye’nin kelime ve cümleleri arasındaki ses estetiğini ve mana ile olan derin ahengini hisseden her insaf sahibi okuyucu, onda Musa Carullah’ın zamirindeki yüksek insaniyeti, özgürlük aşkını ve insanlığa hizmet idealini bulacaktır.

İslamiyetin gelişinden günümüze on dört asır geçmiş olmasına rağmen yakın yüzyıla kadar kölelik müessesesinin varlığını sürdürdüğü bilinmektedir. Kölelik karşıtı çalışmalar sonucu devletlerin işbirliği ile dünyada yasal olarak kölelik kaldırılmış olmasına rağmen içinde bulunduğumuz iki binli yıllarda dünyada görülen savaşlar, çatışmalar ve iç karışılıklar nedeniyle bu müessese yeniden gündeme gelmiştir. Özellikle İslam adına bu müessseye yaklaşımlar nedeniyle konu gerek İslam dünyasında gerekse batı dünyasında yankı bulmuştur. Kölelik müessesesinden hareketle İslama karşı kullanılan bir araç durumuna getirilme çabaları da görülmüştür. Bu konuda başta tarihi ve hukuki çalışmalar olmak üzere çeşitli bilim dallarından araştırmacılar konuya ilgi duyup üzerinde çalışmaktadır. Ülkemizde olduğu gibi başka ülkelerde de konu üzerinde çalışmalar bulunmaktadır. Ülkemizde bu konuda akademik çalışmalar yapılmaktadır. Son yıllarda konuya ilginin arttığı söylenebilir. Söz konusu çalışmalara bir katkı çerçevesinde yapılan bu çalışma İslam hukukunda köleliğin durumunu hedeflemiş bulunmaktadır.

Bu çalışma bir başlangıç olarak görülmeli ve okuyucuların gördükleri eksiklikleri bizlerle paylaşması daha iyiyi yakalamaya yardımcı olacaktır. Çalışmada ve özellikle yetişmemde emeği geçen hocalarıma, büyüklerime ve sevenlerime teşekkür ederim.

İlah, Rab, Din ve İbadet, tüm Kur an mesajının temelini oluşturan dört terimdir. Kur an, baştan sona sayfalarında Allahu Tealanın bir ve tek ilah, tek başına rab olduğunu; O'ndan başka ilah bulunmadığını, başka bir rabbin de olmadığını vurgular. Aynı zamanda bu terimlerin ifade ettiği sıfat ve yetkileri, uluhiyyet ve rububiyyeti kimseyle paylaşmadığını tekrar tekrar vurgular. Bu etmek gerekmektedir. Bu terimlerin ifade ettiği sıfat ve yetkilere; uluhiyyet ve rububiyyete başkasının sahip olmadığına inanmak icab eder.. Aynı zamanda ibadetimizi sadece Ona sunmamız ve dini yalnızca Allah'a has kılmamız ve de diğer tüm dinleri reddetmemiz gerekir.

Yeryüzünü güzel bir saray şeklinde yapan elbette ki, burada oturacakların içtimaî şartlarını da temin etmiştir. Bilhassa irade sahibi olan insanların, insanca yaşayabilmeleri için onlara temel kaideler, anayasa hükmünü taşımıştır.

Anayasaya dayanarak peygamberler ve onların ümmeti içindeki âlimler ceza kanunu, medenî kanun gibi kollarda hukuk nizamını geliştirmişlerdir.
Elinizdeki kitap, beşerî kanunların zayıfladığı zamanlarda bile kuvvetli ve üstün olduğunu gösteren İslâm Hukuku’nun tarihidir.

İslâm Hukuku’nun dayandığı temelleri ve bu temellerdeki sütunları bu eserde bulmanız mümkün olacak; hukukçular, tarihçiler ve bütün Müslümanlar bundan yeteri kadar faydalanacaktır.

Bu kitapta, ailenin kuruluş safhasında hangi hassasiyetler gözetilmesi gerektiği, hukuk ilkeleri doğrultusunda kurulan ailede tarafların hak ve sorumlulukları, olası anlaşmazlıklarda nasıl hareket edilmesi gerektiği gibi hususlar mümkün olduğunca müdellel olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kitap, giriş ve iki bölümden meydana gelmektedir. Girişte, aile kavramının önemi, İslâm ailesinin temel nitelikleri ve aile hukukunun tarihi gelişimi üzerinde durulmuştur. Birinci bölümde, eş seçimi, nişan, nikâh akdi ve hukuki sonuçları, ikinci bölümde ise evliliği sona erdiren durumlar, boşanmada tarafların izlemesi gereken prosedür ve hukuki sonuçları naslar çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Tüp bebek, kürtaj gibi güncel bazı meselelere değinilen çalışmanın sonunda kısaca miras hukuku hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca İlahiyat/İslamî İlimler Fakültelerinde lisans ve lisansüstü eğitim gören öğrencilerimize aynı konuların klasik fıkıh kaynaklarında nasıl ele alındığını görmeleri açısından her iki bölümün sonuna konuyla ilgili örnek klasik metinler ve çevirisi eklenmiştir.

İslam düşüncesi gelecek nesillerin teminatı olan aile birliğine önem vermekle birlikte, gerekli olduğunda boşanmaya da imkan veren bir hukuk sistemi getirmiştir. Özgün bir yapıya sahip olan bu hukuk sisteminde, tek taraflı irade beyanı ile boşama (talak) yetkisi prensip olarak kocaya verilmekle birlikte, belli şartlar çerçevesinde kadına da bu kapsamda bir kısım hak ve yetkiler tanınmaktadır.

İslam hukukunda boşama yetkisinin sadece erkeğe tanındığı, dolayısıyla kadının çaresiz ve mağdur edildiği şeklinde yanlış bir algı bulunmaktadır. Kadınlar aleyhine oluşan bu yanlış algı ve anlayışın, İslam hukukunu sadece bir mezhebin görüşleri ile değerlendirmekten kaynaklandığı bir gerçektir. Kuşkusuz bu anlayışın oluşmasında, Osmanlı Devleti’nin kadın açısından yargı yoluyla boşanmayı son derece sınırlı tutan Hanefîliği resmi mezhep olarak benimsemesinin etkisi büyüktür. Konuya diğer hukuk ekollerinin görüşlerini de hesaba katarak daha geniş bir pencereden bakıldığında, İslam hukukunun kadına boşanma konusunda geniş haklar tanıdığı görülecektir.

İslam hukuku, İslam dininin itikat, amel ve ahlak olarak isimlendirilen üç ayrı hüküm dairesinden amelî olanının, bir başka ifadeyle bireysel, toplumsal ve toplumlararası hayatı İslam’ın ilke ve kuralları çerçevesinde yaşamanın günümüzdeki kurumsallaşmış adıdır. Bu kurumsal yapı, ilim geleneğimizde “Fıkıh” terimiyle ifade edilmiştir. Fıkıh,ibadetlere ve toplum hayatının gerektirdiği bütün hukuki, idari, siyasi ve ekonomik konulara ilişkin olarak müçtehitlerin ana kaynaklardan çıkarttıkları somut kurallar bütünüdür. Modern zamanlarda bu kurallar bütününe fıkıhyerine Batılı araştırmacıların etkisiyle İslam hukuku adının verilmesi benimsenmiştir.

İslam hukuku, İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinin programlarında omurgayı teşkil eden derslerin başında gelmektedir. Son zamanlarda bu ders, Hukuk Fakültesi programlarında Hukuk Tarihi dersinden bağımsız yeni bir ders olarak da yer almaya başlamıştır. Buna rağmen gerek usulü gerekse füruu için lisans düzeyinde takip edilebilecek telif türü ders kitapları yeterli sayı ve çeşitliliğe ulaşamamıştır. Bu kitap, birkaç döneme yayılarak işlenen İslam hukuku derslerinde yardımcı kaynak ihtiyacını bir ölçüde karşılamak amacıyla kaleme alınmıştır. Ayrıca kitap, fıkıh ilmine ilgi duyanlar için de yeterli sayılabilecek bir müracaat kaynağı olacaktır.

Tasnif kolaylığı sağlaması açısından kitap, kamu hukuku-özel hukuk ayırımına göre planlanmıştır. Birinci bölümde Anayasa Hukuku, Ceza Hukuku, Yargılama Hukuku, Malî Hukuk/Vergi Hukuku ve Devletler Hukuku (Uluslararası Hukuk) üniteleriyle kamu hukuku alanı ele alınmıştır. İkinci bölümde ise Kişiler Hukuku, Aile Hukuku, Borçlar Hukuku, Eşya Hukuku ve Miras Hukuku üniteleriyle özel hukuk alanı incelenmiştir. Konuların işlenişinde, ülkemizdeki yaygınlıkları sebebiyle Hanefi ve Şâfii mezhepleri esas alınmış, diğer mezheplerin görüşlerine gerektikçe işaret edilmiştir.

İslam Hukukuna Giriş kitabının temel amacı İslam hukuk sistemini tanıtmak, hukuk sisteminin mahiyeti, tarihî gelişimi ve temel kavramları hakkında başlangıç seviyesinde bilgi vermektir. Bu kitap, İslam hukuku alanında genel bilgi edinmek isteyenleri ve özellikle İlahiyat Lisans öğrencilerini İslam hukukunun konu ve problemlerine hazırlayıcı bir işlev görmektedir. Kitap, hukukun tanımı, mahiyeti, oluşumu, tarihi, dönemleri, ekolleri, literatürü ve temel kavramları hakkında bilgi vermektedir.

Elinizdeki kitabın benzerlerinden bazı farklı yönlerinin olduğunu düşünüyoruz. Bu kitapta, İslam hukuku açısından gerçeği tam olarak yansıtmayan, bir ölçüde saptıran ve şartlandırma meydana getiren dönemleme sistemine alternatif yeni bir dönemleme yapılmıştır. Fıkhın temeli mezhepler olduğundan kitapta mezheplerin teşekkülü üzerinde biraz fazla durulmuştur. Bunun için günümüzde mezheplere giriş mahiyetinde telif edilmiş bulunan kitaplardan hareketle bir tasnif oluşturulmuştur. Ayrıca bu kitapta İslam hukukunun Selçuklu, Osmanlı ve belli başlı Türk ve İslam devletlerindeki uygulamalarına da kısaca işaret edilmiştir. Mezhepler kendi içinde oluşum ve gelişim açısından dönemlere ayrılmış, literatürü de fıkhın alt dallarına ve yine dönemlere göre tasnif edilmiştir. Kitabın sonunda genel hukuk prensipleri sayılan küllî kaidelere kısa açıklamalarla yer verilmiştir.

İslam hukuku bize, hukuk düşüncesinin ve genel olarak beşerî hukuk fikrinin imkânları hakkında dikkate değer bir örnek ve İslam’ın ruhunu anlamanın anahtarını vermektedir.

Bu eser, İslam hukuk tarihi ve bu hukuk sisteminin ana hatları hakkında öz bilgiler içermektedir. Bu öz bilgiler Hanefi mezhebi esas alınarak hazırlandı. Eserde ele alınan konular, İslam araştırmaları alanında ilerlemek isteyen okurların yanında; tarih, sosyal bilimler ve karşılaştırmalı hukuk alanlarıyla uğraşan okurları da ilgilendirmektedir. Geniş bir kaynakçayı da barındıran bu eser, okuyucuya İslam Hukukunun temel kaideleri hakkında yol göstermektedir.

İslam hukuk düşüncesinde mülkiyet sadece dünyevi bir olgu olarak ele almamış, mülkün temelde Allah’a ait olduğu sıklıkla vurgulanmıştır. İnsanın eşya üzerindeki yetkisi sınırsız olmayıp bu yetki Allah tarafından kendisine verilmiştir. Mülkiyetin yetki ve ödev boyutunu Allah belirlemiştir. İslam hukukundaki mülkiyet anlayışına göre birey mülkiyet üzerinde tasarrufta bulunurken hem toplumun yararını hem de Allah’ın belirlediği ilkeleri gözetmek zorundadır. Mülkiyet geçici ve arızi bir durumdur. Eşyayı milk edinmek ve eşya üzerinde tasarrufta bulunmak hem dünyevi hem de uhrevi sorumluluklar gerektirir. İslam hukukunun mülkiyet anlayışı, insanın mülkiyet üzerinde sınırsız şekilde hak sahibi olduğunu iddia eden modern iktisat anlayışından farklıdır. Bu anlayış mülkü yaratan Allah, mülkiyetin konusu nesne ve mülkten istifade etme yetkinliğine sahip insan arasında denge gözeten bir anlayıştır.

İslam düşüncesi, Allah merkezli bir düşünce düzenidir. Bu düzende, her türlü tefekkür, tasavvur ve fikrin merkezini Allah düşüncesi teşkil eder. Bütün eylemler, davranışlar, hareketler ve faaliyetler, bu merkeze bağlı ve onun ürünü olarak gerçekleşir, oluşum kazanır. Bu anlamda, “yaratılış düşüncesi”, ona bağlı olarak da “yaratan ve yaratılmış” fikri kendini kabul ettirir.

Yaratılış, Yaratan’ın bir eseri olduğundan bu oluşumla gerçekleşme imkânını kazanan her türlü “oluş” ve bu oluşun en ince ayrıntılarının keşfi, bu merkezden çevreye yayılan bir faaliyet olarak görünür. Bu anlamda, felsefe, sosyoloji, psikoloji, etnoloji, kimya, fizik, jeoloji, velhasıl topyekûn bütün bilimler ve onların araştırma ve incelemeleri, yaratılışın Yaratan tarafından nasıl gerçekleştirildiğinin araştırılıp bulunmasını gösterirler.

Mecazın dilde ve dindeki varlığı İslam ilimleri tarihi boyunca hep tartışılagelmiştir. Tartışmanın bir tarafında, mezhebi görüşlerini savunmak için mecazı araç olarak kullandıklarını ifade etmekte bir beis görmeyen Mu‘tezilî bilginler bulunurken diğer tarafta ise Kur’ân ve Sünnetin mefhumunu korumak kaygısıyla lafızların mecaz olarak nitelenmesini tekfire kadar götüren İbn Teymiyye çizgisindeki selefi bilginler yer almaktadır. Bu sarkacın denge noktasını ise mecazın İslâmî kaynaklardaki varlığını, dilin evrensel bir yasasının doğal yansıması olarak kabul eden dil ve fıkıh bilginlerinin çoğunluğu oluşturmaktadır.

Kur’ân’ın yorumunda zaman zaman ayetlerin bütünü veya bazı lafızları ile ilgili mecaz nitelemesi yapıldığına şahit olunmaktadır. Akla, bilime, mezhep veya çeşitli yaklaşımlara uymayan veya ilk bakışta anlaşılmasında zorluk çekilen naslar mecaz kapsamına mı dâhil edilecektir ya da bu konuda takip edilmesi gereken yöntem ne olmalıdır? İşte bu kitap ile mecazın İslam Hukuk Usûlü çerçevesinde, metodolojik ve sistematik olarak incelenmesi, sınırlarının ve kullanım alanlarının belirlenmesi hedeflenmektedir.

İnsanlık tarihi boyunca üzerinde en çok söz söylenen, yazılıp çizilen, görüş belirtilen iki kavramdır, hak ve adalet... Aynı durumu günümüz içim şimdiye kadar olandan kat kat daha fazla söz konusu; herkes hak ve adaletten bahsediyor. Bir şeyin yeterince var olmasının onu kanıksatıp unutulmaya mahkum ettiği kabulünü de hatırda tutarak diyebiliriz ki bu durumu yeryüzünde hakkaniyet ve adalet ilkelerinin hiç olmadığı kadar çiğmendiği bir dönemi gösteriyor.

İslam hukuku eserlerinde risk, muhatara ,gara ve cehalet konuları içerisinde incelenmiştir. Nasların doğrudan yasakladığı kumar ve gara içeren akitler yanında, Kur'an ve sünnetin belirlediği genel ilkeler dikkate alınarak müçtehit imamlarca bey akdi bağlamında akit sistematiği oluşturulmuş ve akitler içerisinde akdi fesada götürecek derecede olan tesadüf ve şansa bağlı akitler yasaklanmıştır. Bu açıdan şans ve tesadüfe dayandırılan birçok akit, akit hürriyeti kapsamında değildir.Sonuçları tahlil ve tasedüfe dayanan rizikolu akitler, İslam borçlar hukuku ve İslam iktisadı alanında yapılan modern çalışmalarda özellikle sigorta akdi ve teminat mektubu bağlamında ele alınmış ancak bu akitlerde riba yasağı ve gara konusuna yoğunlaşılmış, rizikolu akitlerin klasik literatür bağlamında ve günümüzde nasıl anlaşılması gerektiği üzerinde yeterince durulmamıştır. Buradan hareketle günümüz çalışmalarının bir kısmında rizikolu akitlerden bazılarının ele alınmış olduğu ancak bu türden akitlerin bir bütün halinde incelenmediği hatta bazı akitlerin inceleme konusu dahi yapılmadığı gerçeği ile karşı karşıya kalmaktayız.

Çağdaş çalışmalarda yeterince işlenmemiş olan bu konuda araştırarak elde ettiğimiz bilgilerden hareketle İslam hukuku açısından rizikolu akitleri bir çevçeve içerisine oturtmaya ve bu akitlerin özelliklerini ve rizikolu yönlerini ortaya koymak suretiyle bu sözleşmeler hakkında sonuçlar ortaya koymaya çaba gösterdik.

Bu çalışmanın, rizikolu akitler konusunun günümüzde daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmasını ve günümüzde ortaya çıkan yeni akit türlerine sağlıklı hüküm verilmesini sağlayacak teorik bir alt yapı teşkil etmesini temenni ediyoruz.