İslam

İslam hukuku, İslam dininin itikat, amel ve ahlak olarak isimlendirilen üç ayrı hüküm dairesinden amelî olanının, bir başka ifadeyle bireysel, toplumsal ve toplumlararası hayatı İslam’ın ilke ve kuralları çerçevesinde yaşamanın günümüzdeki kurumsallaşmış adıdır. Bu kurumsal yapı, ilim geleneğimizde “Fıkıh” terimiyle ifade edilmiştir. Fıkıh,ibadetlere ve toplum hayatının gerektirdiği bütün hukuki, idari, siyasi ve ekonomik konulara ilişkin olarak müçtehitlerin ana kaynaklardan çıkarttıkları somut kurallar bütünüdür. Modern zamanlarda bu kurallar bütününe fıkıhyerine Batılı araştırmacıların etkisiyle İslam hukuku adının verilmesi benimsenmiştir.

İslam hukuku, İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinin programlarında omurgayı teşkil eden derslerin başında gelmektedir. Son zamanlarda bu ders, Hukuk Fakültesi programlarında Hukuk Tarihi dersinden bağımsız yeni bir ders olarak da yer almaya başlamıştır. Buna rağmen gerek usulü gerekse füruu için lisans düzeyinde takip edilebilecek telif türü ders kitapları yeterli sayı ve çeşitliliğe ulaşamamıştır. Bu kitap, birkaç döneme yayılarak işlenen İslam hukuku derslerinde yardımcı kaynak ihtiyacını bir ölçüde karşılamak amacıyla kaleme alınmıştır. Ayrıca kitap, fıkıh ilmine ilgi duyanlar için de yeterli sayılabilecek bir müracaat kaynağı olacaktır.

Tasnif kolaylığı sağlaması açısından kitap, kamu hukuku-özel hukuk ayırımına göre planlanmıştır. Birinci bölümde Anayasa Hukuku, Ceza Hukuku, Yargılama Hukuku, Malî Hukuk/Vergi Hukuku ve Devletler Hukuku (Uluslararası Hukuk) üniteleriyle kamu hukuku alanı ele alınmıştır. İkinci bölümde ise Kişiler Hukuku, Aile Hukuku, Borçlar Hukuku, Eşya Hukuku ve Miras Hukuku üniteleriyle özel hukuk alanı incelenmiştir. Konuların işlenişinde, ülkemizdeki yaygınlıkları sebebiyle Hanefi ve Şâfii mezhepleri esas alınmış, diğer mezheplerin görüşlerine gerektikçe işaret edilmiştir.

İslam Hukukuna Giriş kitabının temel amacı İslam hukuk sistemini tanıtmak, hukuk sisteminin mahiyeti, tarihî gelişimi ve temel kavramları hakkında başlangıç seviyesinde bilgi vermektir. Bu kitap, İslam hukuku alanında genel bilgi edinmek isteyenleri ve özellikle İlahiyat Lisans öğrencilerini İslam hukukunun konu ve problemlerine hazırlayıcı bir işlev görmektedir. Kitap, hukukun tanımı, mahiyeti, oluşumu, tarihi, dönemleri, ekolleri, literatürü ve temel kavramları hakkında bilgi vermektedir.

Elinizdeki kitabın benzerlerinden bazı farklı yönlerinin olduğunu düşünüyoruz. Bu kitapta, İslam hukuku açısından gerçeği tam olarak yansıtmayan, bir ölçüde saptıran ve şartlandırma meydana getiren dönemleme sistemine alternatif yeni bir dönemleme yapılmıştır. Fıkhın temeli mezhepler olduğundan kitapta mezheplerin teşekkülü üzerinde biraz fazla durulmuştur. Bunun için günümüzde mezheplere giriş mahiyetinde telif edilmiş bulunan kitaplardan hareketle bir tasnif oluşturulmuştur. Ayrıca bu kitapta İslam hukukunun Selçuklu, Osmanlı ve belli başlı Türk ve İslam devletlerindeki uygulamalarına da kısaca işaret edilmiştir. Mezhepler kendi içinde oluşum ve gelişim açısından dönemlere ayrılmış, literatürü de fıkhın alt dallarına ve yine dönemlere göre tasnif edilmiştir. Kitabın sonunda genel hukuk prensipleri sayılan küllî kaidelere kısa açıklamalarla yer verilmiştir.

İslam hukuku bize, hukuk düşüncesinin ve genel olarak beşerî hukuk fikrinin imkânları hakkında dikkate değer bir örnek ve İslam’ın ruhunu anlamanın anahtarını vermektedir.

Bu eser, İslam hukuk tarihi ve bu hukuk sisteminin ana hatları hakkında öz bilgiler içermektedir. Bu öz bilgiler Hanefi mezhebi esas alınarak hazırlandı. Eserde ele alınan konular, İslam araştırmaları alanında ilerlemek isteyen okurların yanında; tarih, sosyal bilimler ve karşılaştırmalı hukuk alanlarıyla uğraşan okurları da ilgilendirmektedir. Geniş bir kaynakçayı da barındıran bu eser, okuyucuya İslam Hukukunun temel kaideleri hakkında yol göstermektedir.

İslam hukuk düşüncesinde mülkiyet sadece dünyevi bir olgu olarak ele almamış, mülkün temelde Allah’a ait olduğu sıklıkla vurgulanmıştır. İnsanın eşya üzerindeki yetkisi sınırsız olmayıp bu yetki Allah tarafından kendisine verilmiştir. Mülkiyetin yetki ve ödev boyutunu Allah belirlemiştir. İslam hukukundaki mülkiyet anlayışına göre birey mülkiyet üzerinde tasarrufta bulunurken hem toplumun yararını hem de Allah’ın belirlediği ilkeleri gözetmek zorundadır. Mülkiyet geçici ve arızi bir durumdur. Eşyayı milk edinmek ve eşya üzerinde tasarrufta bulunmak hem dünyevi hem de uhrevi sorumluluklar gerektirir. İslam hukukunun mülkiyet anlayışı, insanın mülkiyet üzerinde sınırsız şekilde hak sahibi olduğunu iddia eden modern iktisat anlayışından farklıdır. Bu anlayış mülkü yaratan Allah, mülkiyetin konusu nesne ve mülkten istifade etme yetkinliğine sahip insan arasında denge gözeten bir anlayıştır.

İslam düşüncesi, Allah merkezli bir düşünce düzenidir. Bu düzende, her türlü tefekkür, tasavvur ve fikrin merkezini Allah düşüncesi teşkil eder. Bütün eylemler, davranışlar, hareketler ve faaliyetler, bu merkeze bağlı ve onun ürünü olarak gerçekleşir, oluşum kazanır. Bu anlamda, “yaratılış düşüncesi”, ona bağlı olarak da “yaratan ve yaratılmış” fikri kendini kabul ettirir.

Yaratılış, Yaratan’ın bir eseri olduğundan bu oluşumla gerçekleşme imkânını kazanan her türlü “oluş” ve bu oluşun en ince ayrıntılarının keşfi, bu merkezden çevreye yayılan bir faaliyet olarak görünür. Bu anlamda, felsefe, sosyoloji, psikoloji, etnoloji, kimya, fizik, jeoloji, velhasıl topyekûn bütün bilimler ve onların araştırma ve incelemeleri, yaratılışın Yaratan tarafından nasıl gerçekleştirildiğinin araştırılıp bulunmasını gösterirler.

Mecazın dilde ve dindeki varlığı İslam ilimleri tarihi boyunca hep tartışılagelmiştir. Tartışmanın bir tarafında, mezhebi görüşlerini savunmak için mecazı araç olarak kullandıklarını ifade etmekte bir beis görmeyen Mu‘tezilî bilginler bulunurken diğer tarafta ise Kur’ân ve Sünnetin mefhumunu korumak kaygısıyla lafızların mecaz olarak nitelenmesini tekfire kadar götüren İbn Teymiyye çizgisindeki selefi bilginler yer almaktadır. Bu sarkacın denge noktasını ise mecazın İslâmî kaynaklardaki varlığını, dilin evrensel bir yasasının doğal yansıması olarak kabul eden dil ve fıkıh bilginlerinin çoğunluğu oluşturmaktadır.

Kur’ân’ın yorumunda zaman zaman ayetlerin bütünü veya bazı lafızları ile ilgili mecaz nitelemesi yapıldığına şahit olunmaktadır. Akla, bilime, mezhep veya çeşitli yaklaşımlara uymayan veya ilk bakışta anlaşılmasında zorluk çekilen naslar mecaz kapsamına mı dâhil edilecektir ya da bu konuda takip edilmesi gereken yöntem ne olmalıdır? İşte bu kitap ile mecazın İslam Hukuk Usûlü çerçevesinde, metodolojik ve sistematik olarak incelenmesi, sınırlarının ve kullanım alanlarının belirlenmesi hedeflenmektedir.

İnsanlık tarihi boyunca üzerinde en çok söz söylenen, yazılıp çizilen, görüş belirtilen iki kavramdır, hak ve adalet... Aynı durumu günümüz içim şimdiye kadar olandan kat kat daha fazla söz konusu; herkes hak ve adaletten bahsediyor. Bir şeyin yeterince var olmasının onu kanıksatıp unutulmaya mahkum ettiği kabulünü de hatırda tutarak diyebiliriz ki bu durumu yeryüzünde hakkaniyet ve adalet ilkelerinin hiç olmadığı kadar çiğmendiği bir dönemi gösteriyor.

İslam hukuku eserlerinde risk, muhatara ,gara ve cehalet konuları içerisinde incelenmiştir. Nasların doğrudan yasakladığı kumar ve gara içeren akitler yanında, Kur'an ve sünnetin belirlediği genel ilkeler dikkate alınarak müçtehit imamlarca bey akdi bağlamında akit sistematiği oluşturulmuş ve akitler içerisinde akdi fesada götürecek derecede olan tesadüf ve şansa bağlı akitler yasaklanmıştır. Bu açıdan şans ve tesadüfe dayandırılan birçok akit, akit hürriyeti kapsamında değildir.Sonuçları tahlil ve tasedüfe dayanan rizikolu akitler, İslam borçlar hukuku ve İslam iktisadı alanında yapılan modern çalışmalarda özellikle sigorta akdi ve teminat mektubu bağlamında ele alınmış ancak bu akitlerde riba yasağı ve gara konusuna yoğunlaşılmış, rizikolu akitlerin klasik literatür bağlamında ve günümüzde nasıl anlaşılması gerektiği üzerinde yeterince durulmamıştır. Buradan hareketle günümüz çalışmalarının bir kısmında rizikolu akitlerden bazılarının ele alınmış olduğu ancak bu türden akitlerin bir bütün halinde incelenmediği hatta bazı akitlerin inceleme konusu dahi yapılmadığı gerçeği ile karşı karşıya kalmaktayız.

Çağdaş çalışmalarda yeterince işlenmemiş olan bu konuda araştırarak elde ettiğimiz bilgilerden hareketle İslam hukuku açısından rizikolu akitleri bir çevçeve içerisine oturtmaya ve bu akitlerin özelliklerini ve rizikolu yönlerini ortaya koymak suretiyle bu sözleşmeler hakkında sonuçlar ortaya koymaya çaba gösterdik.

Bu çalışmanın, rizikolu akitler konusunun günümüzde daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmasını ve günümüzde ortaya çıkan yeni akit türlerine sağlıklı hüküm verilmesini sağlayacak teorik bir alt yapı teşkil etmesini temenni ediyoruz.

İnsan davranışlarında ve onların ahlaki olarak değerlendirilmesinde sosyal olana öncelik verilmesi veya sosyalin öncelenmesi gerekliliğini esas alan çalışma, Gazalî düşüncesinin daha önce hiç gündeme gelmemiş bir yönüne ayna tutuyor. Bu durum, ahlaki değerler sisteminde geçişsiz olanlara kıyasla geçişli faziletlerin daha makbul; geçişli reziletlerin ise yine geçişsiz olanlara kıyasla daha menfur görülmesi şeklinde ifade edilebilir.

Çalışmada ayrıca Orman, Gazalî’nin hukuk ve ahlaka dair son derece dikkate değer iki ayrı yaklaşımını sosyal adalet perspektifine veya sosyal adalet meselesini bu iki yaklaşım perspektifine yerleştirmeye çalışıyor. Bunlardan birisi, farz-ı kifaye yaklaşımı, diğeri de mesalih ve makasidu’ş-şerîa yaklaşım veya teorileridir. Risale, bu iki yaklaşımın birer sosyal veya kolektif sorumluluk/ yükümlülük referansı olarak kullanılabileceğinin gösterilmiş olması açısından önemlidir.

Kur’an-ı Kerim’i yaklaşık onar ayetlik bölümler yani aşr-ı şerifler halinde öğrenip yaşamak Peygamber Efendimizin (s.a.) ve onun kutlu ashabının uygulamalarındandır. Bundan dolayı biz, aşır aşır Kur’an dersleri yapmaya karar verdik. Kur’an’ı aşır aşır işlerken; elimizin ulaştığı belli başlı tefsirlerden istifade ile notlar hazırladık. Elbette çalışmamızda sadece bilgi aktarımını değil, ilahi mesajı günlük hayata taşımanın ve hayatın her ânını ve alanını ona göre şekillendirmenin imkânlarını aradık. Rabbim, Kur’an’ın hayat verici ilkelerini hayata hâkim kılmayı nasip etsin.

Allah’a verilen mîsâk/söz; insanlara adaletle davranmayı da içerir: dengesi, sevgi veya düşmanlık sebebiyle bozulmayan; hısımlık, çıkar veya şahsi arzular gibi herhangi bir olgunun etkisinde kalmayan bir adalet anlayışıdır bu. Diğer tüm sebeplerden öte, yalnızca Allah için ayakta tutulan, Allah’ın gözetimi ve kalplerin gizlediklerini bildiğinin şuuruna varılmasından kaynaklanan adalet takva (sakınma) ile bağlantılıdır.  Abdullah Yıldız Takva ve Adalet kitabında Allah’tan korkup-sakınmanın arındırıcı olduğu ve katıksız adaletin ancak bu sayede mümkün olacağı üzerinde duruyor. Zira gizlide ve açıkta vicdana eşlik eden, insanların bilmedikleri durumlarla bile kötülük yapmaya engel olan Allah korkusudur.

Bu eserde Profesör Hadduri, hukuk ve siyasetle olan ünsiyetini çağımızın en müşkül sorunlarının cevaplandırılmasında istimal etmektedir. Denebilir ki tarihin pek az çağında insanlar bugün olduğu kadar adalet denilen o, yanıltıcı olmasa da ele avuca sığmaz, çerçeve beğenmez mefhumla bu kadar alakalı olmuştur.

Elinizdeki eserin ana gayesi, gerek klasik gerek çağdaş, önde gelen Müslüman alimlerin kaleme aldığı eserleri sistematik olarak incelmeye tabi tutmaktadır. Bu suretle bir “İslami adalet kavramı”na vasıl olmak ümit edilirken, araştırma İslam tarihinin getirdiği siyasi dinamikleri ve müesseseleri sürekli olarak dikkate almaktadır.

Yazar, İslam’da adalet nosyonunun gelişimini, bu dinin ortaya çıkışından günümüze kadar geniş bir çerçeve kapsamında ele almaktadır ki, bu referans çerçevesi İslami bir toplum düzenidir.

Elinizdeki yapıt üç alt kitaptan oluşmaktadır:

1. Kitap "İslam’da devlet kuramı, hukukun niteliği ve kaynakları ile İslam milletler hukuku" kavramlarını tartışmaktadır. Burada ele alınan İslam devletinin teokratik olup olmadığı meselesi bugün de tartışmaların odağındadır.

2. Kitap "Savaş Hukuku: Cihad" başlığı altında Batı dünyasının Müslümanlara karşı daimi bir suçlama aracı olarak istismal ettiği cihad kavramı ile onun etrafında yer alan tartışmaları ele almaktadır.

3. Kitapta yazar "Barış Hukuku" başlığı altında yargılama yetkisi, harbiler, müsteminler, zimmiler ve daru’l-harbde Müslümanların konumu ile beraber daru’l-İslam ve daru’l-harb arasındaki ticari ilişkiler, tahkim, diplomasi, tarafsızlık gibi milletler arası hukuk konularını incelemektedir.

Hukukun tanıdığı ve güvence altına aldığı hakların sujesi olan insanın bu vasfı ne zaman kazandığı hususu diğer hukuk sistemlerinde olduğu gibi İslam hukuku açısından da önem arz etmekte olup hukukçuları meşgul eden bir konu olma özelliğine sahiptir. Hukukçular arasında, insanın kişilik vasfını doğumla birlikte kazandığı görüşü yanında, rahme tutunma aşamasından ve döllenme anından itibaren hukuken bir varlık olarak tanınması gerektiğine dair farklı kanaatlerin öne çıktığı görülmektedir. Anne rahmindeki ceninin hukuki statüsü üzerinde tartışmalar sürerken, yardımcı üreme teknikleriyle laboratuvar ortamında gerçekleştirilen yapay döllenme sonucu oluşturulan embriyonun rahme yerleştirilmeden önce hukuki bir varlık olarak tanınıp tanınmayacağı meselesi de yeni görüş ve tartışmalara zemin hazırlamıştır.
Klasik fıkıh literatüründe yer alan ceninle ilgili düzenlemeleri belli bir sistematik içinde bir araya getirmeyi hedefleyen bu çalışma aynı zamanda embriyonun hukuki statüsü ve embriyo uygulamalarıyla ilgili güncel tartışmalara fıkhi bir perspektiften yaklaşmayı denemektedir.

Batılılar Müslüman ülkelerde politik gücün yeniden dirilmesini ve Müslüman sosyal ve entelektüel hayatında İslâm'ın ilk dönemlerdeki hâkim konumunu yeniden kazanmasını önlemek için ellerinden gelen her şeyi yapmaktadırlar. Savaşma araçları yalnızca politik değil, aynı zamanda kültüreldir de… Müslüman dünyasında Batılı okullar ve eğitimde Batı kaynaklı yöntemler vasıtasıyla, genç Müslüman kadın ve erkeklerin zihinlerinde sosyal bir doktrin olarak İslâm'a karşı güvensizlik tohumları ekilmektedir. İslâm'ı itibarsızlaştırma kampanyasındaki temel silah, bilinçsiz bir şekilde kendi toplumumuzdaki tepkisel unsurlarca sağlanmaktadır.

Çağdaş İslâmî bir devletin politik biçimlerinin ve yöntemlerinin, kesinlikle İslâm'ın erken döneminde geliştirilen usulleri takip etme zorunda olduğu hususunda ısrar ederek (Kur’ân ve Sünnet'te en ufak bir ruhsat bile olmayan bir ısrar), Hz. Muhammed'in Mesajının bu durumdan vazife çıkaran “muhafızları”, birçok eğitimli Müslümanın şeriatı günümüzde politik zaruretleri için pratik bir önerme olarak kabul etmelerini imkânsızlaştırmaktadır. Kur’ân'ın bütün buyruklarına aykırı düşecek bir şekilde cihad kavramını, Müslüman yönetimin gayrimüslim bölgeler üzerinde saldırganca genişlemesinin bir aracı olarak görerek, gayrimüslimlerin kalplerine korku tohumları ekmektedirler ve çoğu samimi Müslüman’ın, böylesi bir eğilimin açık bir şekilde çağrıştırdığı insafsızlık düşüncesine karşı da tiksinti duymasına yol açmaktadırlar. Son olarak Şeriatın bizi, hayatın bütün sosyal alanlarında İslâmî bir devletin Müslüman ve gayrimüslim vatandaşlar arasında, gayrimüslimlerin zararına olacak şekilde ayrım yapmakla yükümlü kıldığını (yine, Kur’ân-ı Kerîm veya Sünnet'te ruhsat verilmeyen) iddia ederek, gayrimüslimlerin de içinde yaşadıkları ülkenin İslâmî bir devlet olabileceği düşüncesini soğukkanlı bir şekilde karşılamalarını imkânsız kılmaktadır.

Toplum halinde yaşama zorunluluğu, insanların ihtiyaç duydukları hususlarda birbirlerinden yardım almak suretiyle hayatlarını idame ettirmelerini gerektirmiştir. Bu faaliyetin kendini hissettirdiği alanlardan biri de kişilerin kendilerine lazım olduğu halde başkalarının sahip olduğu şeyleri, kendine ait olanı vermek suretiyle elde ettikleri ticari hayattır. Önceleri basit değiş-tokuşlar şeklinde tezâhür eden bu faaliyet, yeni ihtiyaç ve gelişmeler doğrultusunda sözleşmeleri de kaçınılmaz kılmıştır. Sözleşmelere bağlayıcılık kazandırılarak da tarafların cayması engellenmiş ve böylece sözleşmenin daha sağlam bir zeminde icrası mümkün kılınmıştır. Fakat tarih boyunca muhtelif hukuk sistemleri tarafından alınan bu tedbir, sözleşmeden sonra meydana gelen ve aralarında doğal âfetlerin de yer aldığı bir takım olağanüstü hadiseler neticesinde yetersiz kalmıştır.

Söz konusu bu hadiseler, taraflar arasında tartışmaların meydana gelmesine zemin hazırlamış ve bu durum, hukuk sistemlerini bir takım çözüm arayışları içerisine girmeye zorlamıştır. Ne var ki her halükarda sözleşmenin bağlayıcılığı prensibine bağlı kalmayı tercih eden hukuk sistemleri olduğu gibi, beklenmeyen hal ve mücbir sebep gibi bir takım nazariyeler geliştirmek suretiyle sözleşmeyi değişen koşullara uyarlama veya sözleşmeye farklı bir boyut katma arayışına giren hukuk sistemleri de olmuştur. Neticede Modern hukukta olduğu gibi İslam Hukukunda da bir takım uygulamalar üzerinden sözleşmenin bağlayıcılığı ilkesinin katı bir biçimde uygulanması anlayışı aşılarak sözleşmenin her iki tarafının da menfaatini dengeleme yoluna gidilmiştir.