Fotoğraf, Sinema, Tiyatro

Fotoğraf & Sinema & Tiyatro

Okumak kadar izlemek de başka hikâyelere aralanan kapılardan içeri girdirebilir insanı. Bir fotoğrafa bakarken yakalanan o biricik anın biraz öncesini ya da biraz sonrasını hayal etmek, fotoğrafın inceliğinde gezinmek keyifli bir deneyimdir. Filmler de buna benzer bir etkiye sahip değil midir? Bir öykü yahut roman okurken kafamızda kendiliğinde canlanan görüntülerin, ayrıntılarıyla bir perdeye yansıtılmıştır. İnsanın zihninde canlanan sahneler ona daha çok aittir ama beyaz perde hikâyelere başka bir yüz verir.

Tiyatro Nedir?

Tiyatro ise öznelerinin bizatihi izlendiği, seyircinin oyuncuyla aynı ana tanıklık ettiği bir düzlemdir; izleyici bir anlamda oyunun bir parçasıdır. Yaşamın en kadim sanatlarından da biridir. Tarihi milattan yaklaşık altı yüz yıl evveline dayanan tiyatronun, Yunan tanrılarından biri olan Dionysos için yapılan dinî törenlerle başladığı varsayılır. Bu törenlerde tiyatro oyunlarının sergilenmesinin yanında yarışmalar da düzenlenmiştir; halkın dans edip, şarkı söylediği bir etkinlik esasında. Demek ki şimdiden handiyse 2500 yıl önce de insanlar bir araya gelip bir oyunun temsilini izliyorlardı Antik Yunan’da.

Fotoğrafın Tarihi

Fotoğraf ise çok daha modern zamanlara aittir. Zamanın bölünemeyecek kadar kısa olan parçasını, yani anı, insanın elinde tutmasına olanak tanır. Yüzyıl önce çekilmiş bir fotoğraf, o anın en kuvvetli tanığıdır. İnsan, pek çok anı hatırında tutmaya muktedir de olsa geçen zaman belleği de bazen yavaş bazen hızlı bir biçimde yanında götürür. Fakat insanın elinde tutabildiği bir tek kare eskide kalan ama eskimeyen bir hatıradır. İnsanlık bu çok kıymetli olanağa 19. yüzyıldan beri sahip. O zamandan beri, fotoğraf makineleri insanların sevinçlerinin, hüzünlerinin, şaşkınlarının kaydını tutuyor. Tabii bunların yanında insanlığın ne kadar vahşi bir varlık olduğunu yahut doğanın kudretini de fotoğraflardan okumak mümkün. Sanatın 7. dalı olarak ortaya çıkan sinema ise yaşamın en büyüleyici deneyimlerinden birini sunuyor insana. 19. yüzyılın son vakitlerinde ortaya çıkıp 20. yüzyıldan itibaren insan yaşamına başka bir anlam vermeye başlayan bu sanat, insanın okurken bir biçimde eksik bıraktığı hikâyeleri tamamlama şansını veriyor izleyicisine. 1925’te sese kavuşan perde üzerindeki siyah beyaz görüntüler zaman geçtikçe renklenecek ve hikâyeler böylece anlatılmaya devam edecektir.

Tiyatronun Tarihi

Tiyatro için önceleri başat olan trajedilerdi. Bu yolla insanların bir katharsis yaşadıklarına, yani arındıklarına inanılıyordu. Antik Yunan’dan 21. asra gelen en bilinen olaylardan biri bir kehanetin bildirilmesiyle başkasına evlatlık verilen birinin sonrasında doğduğu topraklara geri dönüp kral olan babasını öldürmesi ve annesiyle evlenmesini konu alır; bütün bunlar olurken neyin ne olduğunu ancak seyirci bilir. Bu tanıklık, oyunun başkahramanının anagnorisisine ve peripetiesine de eşlik eder; ilkinde kahraman içinde bulunduğu durumun esas nedenini öğrenir, bu bir “tanıma” bir “bilgisizlikten bilgiye geçiştir” ikincisi ise kahramanın bahtının değiştiği, dönüştüğü ana işaret eder. Bu ifadeler Antik Yunan’ın tiyatro anlayışını özetlerken, esasında genel de bir perspektif çizmektedir. Bunun yanında tiyatro komedi, drama, opera, müzikal, pandomim, tuluat, revü gibi türlere de ayrılabilir. Sophokles, Menandros, Aiskhlos, Shakespeare, Çehov, Arthur Miller, Henrik Ibsen, Samuel Beckett, Moliere, Bertolt Brecht, Marlowe, August Strindberg, Eugene Ionesco, Oscar Wilde dünya tiyatro tarihi açısından en önemli isimlerden bazılarıdır.

Ünlü Fotoğrafçılar

Fotoğrafçılık ise profesyonel olarak uğraşılabilen bir alan olduğu kadar belki de en çok amatöre sahip alanlardan biridir. Burada amatör diyerek bir işi para kazanmak için değil, yalnızca zevki için yapan insanlar kastediliyor elbette. Özellikle cep telefonlarına eklemlenen kameralar, fotoğrafçılığın popülaritesini hiç olmadığı kadar artırmıştır. Sosyal medya uygulamaları ise bu uğraşın tepe noktasına ulaşmasını sağlamıştır. Sokak fotoğrafçılığından doğum fotoğrafçılığına, stüdyo fotoğrafçılığından belgesel fotoğrafçılığına kadar pek çok alanda icrası mümkün olan bir meslek, uğraş ve hobidir de. Ansel Adams, Dorothea Lange, Henri Bresson, Imogen Cunningham, Minor White, Diane Arbus, Robert Frank, Sebastiao Salgado, Yousuf Karsh, Gyula Halasz, Frans Lanting, Don McCullin, Andre Kertesz, Man Ray, Annie Leibovitz dünyanın önde gelen fotoğrafçılarıdır.

Sinema ve Yönetmenlik

Sinema da artık devasa ve endüstriyel bir alan hâline gelmiştir. Hikâyenin ses ve görüntülerin kullanılarak anlatılması, insanlığın en etkili buluşlarından birisi olmakla beraber, insanların yaşamı kavrayışlarına da şekil vermiştir. Teknolojinin genişlettiği imkânlar insanın yaratıcı edimiyle buluşunca ortaya olağanüstü olayların gösterildiği filmler çıkmış yahut tarih sinemanın yardımıyla yeniden canlandırılmıştır. İnsanın hem geçmişe gidebilmesine hem de geleceğe dair öngörülerine canlılık verebilmesine olanak tanımaktadır sinema. Alfred Hitchcock, Ida Lupino, Satyajit Ray, Frank Capra, Terrence Malick, Andrei Tarkovsky, Yasujiro Ozu, Federico Fellini, Charlie Chaplin, Akira Kurosowa, Stanley Kubrick, Steven Spielberg, Martin Scorsese, Krzysztof Kieslowski, Quentin Tarantino, Ingmar Bergman, Jean-Luc Godard, Christoper Nolan, Roman Polanski, Agnes Varda, Abbas Kiarostami, Lars Von Trier, Pedro Almodovar Wes Anderson, Audrey Hepburn, Natalie Portman, Carrie Fisher, Merly Streep, Robert De Niro, Marlon Brando, Marilyn Monroe, Al Pacino, Tom Hanks, Henry Fonda, Sophia Loren, Clint Eastwood, Takashi Shimura gibi isimler dünya sinema tarihinin en önemli isimleri arasında gösterilmektedir.

Türk Tiyatrosu

Tiyatronun Türkiye’deki yolculuğu ise modernleşmeyle birlikte yüzünü Batı’ya dönen Osmanlı’da, 19. yüzyılın ortalarında denebilecek bir zamanda başlamıştır. Bunun öncesinde Karagöz, orta oyunu, meddah gibi tiyatro benzeri geleneklere de sahiptir esasında. Bu tarihten itibaren yazılı hâlde tiyatro oyunları yazılmış, yabancı dildeki oyunlar çevrilmeye ve uyarlamalar yapılmıştır. 1927’de Darülbedayi’nin Muhsin Ertuğrul’un yönetimine geçmesiyle tiyatro modern bir yüze kavuşacaktır. Güllü Agop, Şemseddin Sami, Namık Kemal, Mardiros Minakyan, Kınar Sıvacıyan, Bedia Muvahhit, Neyyire Neyir, Cahide Sonku, Musahipzade Celal, Refik Ahmet Nuri Sekizinci, Müşfik Kenter, Haldun Taner, Özdemir Nutku, Haldun Dormen, Ferhan Şensoy, Gönül Özcan, Engin Cezzar, Gülriz Sururi, İsmail Hakkı Dümbüllü gibi isimler de tiyatronun bu topraklardaki seyri açısından önemli isimlerdir.

Türkiye’de Fotoğrafçılık

Fotoğrafçılığın ortaya çıkışıyla beraber oldukça ilgi görmesi onun dünyanın pek çok yerine kısa zamanda yayılmasını da sağlamıştır. Osmanlı’nın son döneminde bu ilginin izlerini görmek mümkündür. Tıpkı ünlü ressamlara portrelerini çizdiren diğer padişahlar gibi II. Abdülhamit de fotoğrafa oldukça ilgi duymuş, 1894 yılında Yıldız Sarayı’na bir fotoğraf stüdyosu kurdurmuştur. Resimli dergilerin ortaya çıkmasıyla fotoğrafçılık daha da popüler hâle gelecektir. Fotoğrafçılık alanın bu dönemlerdeki önemli isimleri arasında Raif Efendi, Hovsep ve Kevork Abdullahyan, Vasili Kargopoulo, Ahmet İhsan Tokgöz, Aşil Samancı gibi isimler sayılabilir. Baha Gelenbevi, Ara Güler, Coşkun Aral, İzzet Keribar, Sami Güner, Şinasi Barutçu, Şakir Ezcacıbaşı, Cem Turgay, Yener Torun isimleri de modern Türk fotoğrafçılığının önemli öznelerinden bazılarıdır.

Türk Sineması Tarihi

Sinema da fotoğraftan biraz sonra yine 19. yüzyılın sonlarıyla 20. yüzyılın başlarında kendisini gösterecektir. Sigmund Weinberg’in, 1895’te Lumiere Kardeşler’in çektiği filmi gösteriye açması sinemanın bu topraklardaki başlangıcı sayılır. Türk sinemasının ilk eseri olarak da Fuat Uzkınay’ın Ayastefanos’taki Rus Abidesinin Yıkılışı isimli belgeseline işaret edilmektedir. Halit Refiğ, Memduh Ün, Atıf Yılmaz, Ertem Eğilmez, Yılmaz Güney, Ali Özgentürk, Ömer Kavur, Metin Erksan, Şerif Gören,Yavuz Turgul, Zeki Ökten, Reha Erdem, Zeki Demirkubuz, Nuri Bilge Ceylan, Pelin Esmer, Deniz Gamze Ergüven, Yeşim Ustaoğlu, Tomris Giritlioğlu, Derviş Zaim, Özcan Alper Türk sinemasının önemli yönetmenleri arasındayken, Şener Şen, Sadri Alışık, Müjde Ar, Kemal Sunal, Tarık Akan, Ayhan Işık, Hulusi Kentmen, Nubar Terziyan, Aliye Rona, Tuncel Kurtiz, Şevket Altuğ, Adile Naşit, Uğur Yücel, Ayşen Gruda, Türkan Şoray gibi isimler de Türk sinemasının gelişmesinde büyük paya sahiplerdir.

Sinema, Tiyatro ve Fotoğrafçılık Kitap Önerileri

Tiyatro, Sinema ve Fotoğraf hakikaten devasa literatüre sahip alanlardır. Alanların tarihi ve teknik özellikleri de birbirinden girift hâlde. Diğer disiplinlerle kurdukları ilişki de cabası; psikoloji, felsefe, tarih, edebiyat, sosyoloji öyle ya da böyle bu alanların içine kuvvetle sirayet etmiştir. Dolayısıyla doğru kitaplara ulaşmak zannedildiğinden daha zor. Bu açıdan aşağıdaki kitaplar alanlarının klasikleri, önemli başvuru kaynakları ve olmazsa olmazları arasında sayılabilir: Aristoteles – Poetika, Sophokles – Kral Oedipus, William Shakespeare – Hamlet, Arthur Miller – Satıcının Ölümü, Bertolt Brecht – Oyun Sanatı ve Dekor, Antonin Artaud – Tiyatro ve İkizi, Konstantin Stanislavski – Bir Rol Yaratmak, Henry Thorau – Görünmez Tiyatro, Sue-Ellen Case – Feminizm ve Tiyatro, Gogol – Bütün Oyunları, Hagop Ayvaz – Sahne Arkadaşlarım, Haldun Taner – Keşanlı Ali Destanı, Özdemir Nutku – Darülbedayi’den Şehir Tiyatrosu’na 100. Yıl, Boğos Levon Zekiyan – Venedik’ten İstanbul’a Modern Ermeni Tiyatrosu’nun İlk Adımları, Metin And – Kısa Türk Tiyatrosu Tarihi, Vedat Türkali – Tiyatro Oyunları, Onur Bilge Kula – Brecht, Lukacs, Bloch Sanat ve Edebiyat, Slavoj Zizek – Hitchcock, Robert Stam – Sinema Teorisine Giriş, Blain Brown – Sinematografi, Babek Ahmedi – Andrey Tarkovski Sineması: Kayıp Umudun İzinde, David Parkinson – Sinemayı Değiştiren 100 Fikir, Siegfried Kracauer – Film Teorisi, Henrik Lange – Acelesi Olanlar İçin 99 Klasik Film, Todd McGowan – Gerçek Bakış, Edward Dmytryk – Sinemada Yönetmenlik, Oyunculuk, Kurgu, Giovanni Scognamillo – Türk Sinema Tarihi, Alim Şerif Onaran – Sessiz Sinema Tarihi, Öktem Başol – Senaryo Kitabı: Senaryo Yazım Teknikleri ve Film Örnekleri, Rıza Kıraç – Sinemanın Temelleri, Sevin Okyay – 120 Filmde Seyrialem, Umut Tümay Arslan – Kat, Bülent Diken – Nuri Bilge Ceylan Sineması, Onat Kutlar – Sinema… Sinema…, Nezih Erdoğan – Sinemanın İstanbul’daki İlk Yılları, John Berger – Bir Fotoğrafı Anlamak, Roger Bellone – Fotoğraf, Mary Warner Marien – Fotoğrafçılığı Değiştiren 100 Fikir, David Bate – Fotoğraf: Anahtar Kavramlar, Zeynep Çelik – Camera Ottomana – Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğraf ve Modernite 1840 – 1914, Levend Kılıç – Fotoğraf ve Sinemanın Toplumsal Tarihi, Özer Kanburoğlu – A’dan Z’ye Fotoğraf, Ara Güler – Bir Göz Bir Makine ve Gerçek.