Dünya Tarihi

Dünya Tarihi

Merak insanın en kıymetli dürtülerinden biri. Çoğu zaman bastırılması ya da giderilmesi söz konusu bile değil çünkü insanın ulaştığı her yeni bilgi onu diğerlerine götürecek bir araçtır da aynı zamanda. Tarih de bu anlamda insanlığın en kıymetli buluşlarından biridir. İnsan merakının peşinden giderek birtakım sonuçlara, sorulara ya da cevaplara ulaşabilir fakat bu kayda geçmez ve sonrası için aktarılabilir hâle getirilmezse uzun vadede faydalı bir süreçten bahsetmek imkânlı olmayacaktır. Burada tarihle beraber onun yazılı kısmı kastediliyor gibi görünse de sözlü tarih çalışmaları da yabana atılamayacak derece kıymetlidir. Dolayısıyla tarihe bütüncül bir gözle bakmak gerekir bu anlamda. Kaldı ki tarih, yazıyla var olmuş bir disiplin de değildir. Tabii olarak, yazılı olmayan yahut tarih bilincinin gelişmediği dönemlerde başka pratik saiklerle kayda geçirilmiş birtakım meseleler tarihyazımının önemli kaynakları arasındadır. Bu alanın önemli kategorilerinden biri de dünya tarihidir.

Dünya Tarihi Nedir?

Dünya tarihi insanlığın üzerinde yaşadığı gezegenin bir tarihi olmasından çok doğrudan insanın kendisine bağlı bir tarihi imler. Bu açıdan kapsadığı alanın ne kadar geniş olduğuna dair bir çıkarımda bulunmak zor olmaz. Bu yolla alanın kullandığı metotlar hakkında da bir yoruma varılabilir. Bilindiği yahut tahmin edileceği üzere tarih derken genellikle icrası parça parça edilen, çoğu zaman bölgelere, milletlere, zamanın parçalanarak oluşturulmuş bazı bölümlerine odaklanılan bir disiplinden bahsedilir. Bu çoğu zaman kaçınılmaz bir durumdur. Nitekim bütüne parçaların işlenmesiyle varmak çok daha garanti bir yol olarak görülür. Fakat özellikle insan aklının Aydınlanmayla birlikte serbestliğe kavuşması bazı alışılagelmiş tutumlar üzerinde ciddi değişiklikler yaratmıştır. Bu birikimin sonucu olarak ortaya çıkan modernleşme de insanlığa daha önce görülmemiş çeşitlikte yeni ihtiyaçlar armağan etmiştir. Görülüyor ki bu ihtiyaçlardan biri de tarihe bütüncül bir bakış açısıyla yaklaşmak olmuş. Bu da dünya tarihi çalışmalarının aşağı yukarı 200 yıllık bir geçmişe sahip olduğunu gösterir.

Dünya Tarihi Kronolojisi

Dünya tarihinin kapsamı nedir öyleyse? Bir kere kapsamının ne olduğuna dair bir tek şey söylemek olanaksız. Tarihin bizzat kendisi dünya tarihinin alanına girer. Bu noktada bir akademik alan olmasıyla alanın akademide kazandığı anlam onun kapsamını da ele verecektir. Üniversitelerde verilen dünya tarihi dersleri insan türünün ilk izlerinin bulunduğu dönemi önceleyerek başlar. Dolayısıyla on binlerce yıllık bir geçmiş söz konusudur. Burada evrim teorisine olan yöneliş de önemlidir; öncelik homo sapiensin gelişimine verilmiştir. Sonrasında bu türün dünyaya nasıl yayıldığına bakılır. Görüleceği üzere ta başa dönülmüştür. İnsanlığın dünyaya Afrika’dan yayıldığına inanılır. Burası, yani tarihöncesi dönem başlangıçtır. Kronolojik bir çizgide insanlığın avcı ve toplayıcılıktan tarım toplumuna geçişi, Antik dönem medeniyetlerinin kuruluşu -ki burada Çin, Mısır, Hindistan gibi kökenleri çok eskilere dayanan medeniyetler ve Amerika kıtasında özellikle su kaynakları etrafında kümelenmiş uygarlıklar söz konusudur-, imparatorluklar çağı, dinlerin ortaya çıkışı, Antik Yunan ve Roma İmparatorlukları, kolonyal dönem, Avrupa’nın öne çıktığı yüzyıllar, Amerika’nın –dolayısıyla coğrafi keşiflerin- keşfi, Reform, Rönesans, Fransız İhtilali, Sanayi Devrimi ve ulus devletlerin kuruluşuna denk düşen 19. yüzyıl incelenir.

Yakın Dünya Tarihi

Modern zamanlara gelindiğindeyse bayrağı Emperyalizm, I. ve II. Dünya Savaşları, Komünizm ve Faşizm’in yükselişe geçmesi, Soğuk Savaş, Küreselleşme gibi meseleler devralacaktır. Bütün bu alanlarda yapılan çalışmaların bir araya toplanması bir anlamda dünya tarihini oluşturur. Seyahatnameler, anı ve biyografi çalışmaları bu alanın önemli kaynakları olarak öne çıkmaktadır. Bununla birlikte sosyoloji, psikoloji, felsefe, edebiyat, antropoloji, fizik, ekonomi, hukuk, siyaset bilimi, uluslararası ilişkiler gibi onlarca disiplin de dünya tarihi alanına katkıda bulunmaktadır. Dünya tarihi yazımına şekil vermiş isimler arasında Heredot, Tukidides, Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî, İbn Haldun, Joseph Justus Scaliger, Jean Mabillon, Bernard de Montfaucon, Descartes, Leibniz, Edward Gibbon, Giambattista Vico, Leopold von Ranke, Voltaire, Hegel, Karl Marx, Friedrich Engels, Charles Darwin, Franz Boas, Claude Levi-Strauss, Arnold J. Toynbee, Pitirim Sorokin, Adam Ferguson, Oswald Spengler, Caroll Quigley, Michael Mann, William McNeill, Jürgen Osterhammel, Immanuel Wallerstein,Raoul McLaughlin, Cynthia Stokes Brown, Richard E. Rubenstein gibi bilim insanları sayılabilir. Fakat elbette dünya tarihine geçmiş hemen pek çok isim de burada yer alabilirdi.

Dünya Tarihinde Türkler

Türklerin de dünya tarihinde tuttukları yer ziyadesiyle önemlidir. Çin, Mısır, Yunan gibi pek çok kadim milletle birlikte tarihteki yerlerini almışlardır. Orta Asya’daki varlıklarıyla beraber Avrupa’ya ulaşana dek geçen süredeki etkinlikleri dünya tarihini de şekillendirmiştir. Fakat esasen Osmanlı İmparatorluğu ile bu tarihteki yerleri pekişir. Dünyanın hemen pek çok üniversitesinde verilen dünya tarihi derslerinde Habsburg Hanedanlığı ile birlikte anılırlar. Tabii bunun öncesinde Haçlı Seferleri ve Hıristiyan devletlerle girişilen savaşlar da Türklerin bu anlamda kıymet görmesini sağlamıştır. Fakat Osmanlı’nın yayıldığı saha göz önüne alınırsa yalnızca bu biçimde bile tarihin önemli köşe başlarından birini tutmuş olurlardı. Her ne kadar mağlubiyetle sonuçlanmış olsa da devletin I. Dünya Savaşı’ndaki pozisyonu da önemlidir. Sonrasında kurulan Türkiye Cumhuriyeti de hem kurtuluş mücadelesindeki başarısıyla hem de devletleşme pratiği olarak önem kazanmıştır. Coğrafi olarak bulunduğu konum sebebiyle de önemini korur. Pek çok uluslararası meselenin önemli aktörlerinden biri olmasının temel sebeplerinden biri Asya ve Avrupa arasında köprü olma özelliği taşımasıdır. Bundan birkaç on yıl sonra yapılacak dünya tarihi çalışmalarında da önemli ölçüde yer alacağı su götürmez. Nitekim Ortadoğu ile olan yakınlığı ve buradaki meselelerde takındığı tutum şimdi bile tarihi nitelik taşımaktadır. Mehmet Fuat Köprülü, Ömer Lütfi Barkan, Suraiya Faroqhi, Halil Berktay, Cemal Kafadar, Halil İnalcık, Edhem Eldem, Dilara Kahyaoğlu, Feridun Emecen, Ahmet Taşağıl, Bilal N. Şimşir, Sina Akşin, Ali Çimen, Fahir Armaoğlu, Emrah Safa Gürkan gibi isimler de yaptıkları çalışmalarla dünya tarihi yazımına önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Mutlaka Okunması Gereken Dünya Tarihi Kitapları

Anlaşılacağı üzere dünya tarihi makro ölçekli bir yaklaşımın ürünüdür. Bütünün kendisi parçalarının anlaşılmasına da yardım eder. Bu yüzden dünya tarihi alanında yapılan çalışmalar okurunu daha bölgesel tarihlere dair yapılacak çalışmalara götürür. Bu anlamda bir yol göstericidirler. Aşağıdaki kitaplar da alanının önemli ve öncü çalışmaları arasından seçilmiştir. İbn Haldun – Mukaddime, R. G. Collingwood – Tarih Tasarımı, Marc Bloch – Tarihin Savunusu ya da Tarihçilik Mesleği, Ian Crofton – Bir Solukta Evren ve Dünya Tarihi, Jeremy Black – Atlas Dünya Tarihi, Susan Wise Bauer – Dünya Tarihi, Edward Hallett Carr – 1917 Öncesi ve Sonrası, Mark Mazower – Karanlık Kıta, Umberto Eco – Ortaçağ, Eric J. Hobsbawm – Devrim Çağı (1789-1848), Immanuel Wallerstein – Sistem Karşıtı Hareketler, Jack Goody – Tarih Hırsızlığı, Yuval Noah Harari – Hayvanlardan Tanrılara: Sapiens, Charles C. Mann – 1493: Kolomb’dan Sonra Amerika, Fernand Braudel – Akdeniz Tarih, Mekân, İnsanlar ve Miras, Jean-Paul Roux – Dinlerin Çarpışması, Enzo Traverso – Savaş Alanı Olarak Tarih, William Weir – Dünyayı Değiştiren 50 Savaş, Boris Kagarlitski – Çevrenin İmparatorluğu Rusya ve Dünya Sistemi, Kojin Karatani – Tarih ve Tekerrür, Ranajit Guha – Dünya-Tarihinin Sınırında Tarih, Anne-Marie Thiesse – Ulusal Kimliklerin İnşası, Macit Gökberk – Kant ile Herder’in Tarih Anlayışları, Seyfi Kenan - Osmanlılar ve Avrupa - Seyahat, Karşılama ve Etkileşim, Cemal Bali Akal – Modern Düşüncenin Doğuşu, Hasan Aksakal – Dünyayı Yeniden Büyülemek: Avrupa Romantizminden Portreler, Onur İşçi – Rusya İmparatorluğu’nun Çöküşü, Sina Akşin – Kısa 20. Yüzyıl Tarihi, Dilara Kahyaoğlu – Uygarlıklar Tarihi.