Yeni Kitaplar

Yönsüzleşmiş Savaşlar kitabı, günümüzün yıkıcı ve hukuk kurmayan savaşlarını konu edinmektedir. Yaşadığımız çağ ne taş çağıdır ne bronz ne de demir…Yaşadığımız çağ plastik çağdır. Her şey hızlıca şekil değiştirebilir ve toprağa yabancıdır. Böyle bir çağda savaşlar da yönsüzleşmiştir. M. Ertan Kardeş, “politik felsefenin bir sınır meselesi olarak” günümüzün yönsüzleşmiş savaşlarını tartışmaya açarak kavramaya çalışmaktadır.

Çalışma, çağdaş politik felsefenin tanınma, kriz, çatışma gibi konularını savaş kavrayışından hareketle düşünmeye davet ediyor. “Felsefe ya da politik felsefe” açısından savaşları tarihselliği bağlamında tanımak ve savaşın kendisini şiddet olarak yeniden üretme biçimlerini düşünmek kaçınılmaz durmaktadır. Kitap çağın semptomlarını Hobbes, Rousseau, Clausewitz, Hegel, Schmitt ve Aron etrafındaki çapraz okumalarla deşmekte ve yönsüzleşmiş savaşların dünyasında tüm toplumsal tasarımlarımızın yeniden düşünülmesinin zorunlu olduğunun altını çizmektedir.

Tabu kavramı dilimize ilkel insanların sözlü dilinden geçmiştir. Bu sözcüğü aldığımız Polinezya dilinde, soyluların kişiliklerine ve özel mülkiyet haklarına karşı batıl inanç kaynaklı bir saygı telkin eder ve dini, toplumsal ve siyasi yaşamı derinden etkileyen şaşırtıcı bir sistemi tanımlar.

Bu cilt, tabu ilkelerini kitabın asıl teması olan krallar ve rahipler gibi kutsal kişilikler üzerinden ele alır.

Tabu ve benzer sistemlerin din, ahlak, yönetim ve mülkiyetin gelişimindeki önemi o günden sonra genel hatlarıyla kabul gördüğü gibi antropolojinin sıradan bir unsuru haline gelmiştir.

Antik Yunan dünyasında Platon’a dek uzanan çizgide hakikat yönelimli düşüncenin geçirdiği varyantlar ve biçimsel uğraklar bu çalışmanın ana sorunsalıdır. Burada göstermek istediğim şey, Platon’un felsefesinin neden ve nasıl politik felsefe düzleminde inşa edilmiş olduğudur. Platon şüphesiz politik felsefenin kadim figürüdür; ama bu felsefeyi adına özellikle “politik” demeksizin nasıl politik olarak oluşturmuştur? Benim yanıtını aradığım soru budur.

Platon, felsefenin asli konusunu politik olanın içine yerleştirerek, politik olanı metafiziksel bir meseleye dönüştürmüştür. Üstelik bu metafiziksel konumlandırma, politik olanı bir düşünce nesnesine indirgeyerek, tüm düşünce biçimleri ve bunlara bağlı hakikat iddiaları arasında bağlaşım meydana getirmiştir. Yani, özetle, politik olan, felsefenin meselesine indirgenmesi sonucunda, diğer tüm düşünme biçimlerini kendinde toplayan bir evrensel küme, dahası aşkın bir düşünce imgesine dönüşmüştür. Bundan sonra mesele hakikatin ne olduğu değil, düşünce ile bağının nasıl kurulacağı problemidir. Bu nedenle hakikat ile düşünce arasına düşünmenin soyut öznesi olan insandan başka bağımsız bir özne, düşünme ile hakikat arasındaki bağın kurulması gereken biçimlerine ilişkin söz söyleyecek olan yetkili kişi girmiş olur: Platon’un deyişiyle, kral olması gereken filozof.

Ensest yasağı… Belki de kökenleri insanlık tarihinin ilk devirlerine kadar giden bir yasak. Yasağın ihlalinin cezası, bazen kırbaçlanma bazen de ölüm olmuş. Peki ensest neden yasaklanmış? İlkel bir hukuk düzenlemesine bile sahip olmayan kabilelerin esas tabularından biri olan ensest, gelişmiş bir hukuk sistemine sahip modern toplumlarımızı hâlâ nasıl şekillendirebiliyor? Din, etik, psikoloji ve antropoloji gibi ana disiplinlerin temel konularından biri olan ensesti ve yasaklanmasını kurucu sosyologlardan Émile Durkheim inceliyor.

Leon Duguit’nin hukuk anlayışı Auguste Comte ve Emile Durkheim’ın sosyolojisinden kök alır. Duguit’ye göre, hak sahibi özneyi esas alan hukuk sübjektiftir. Kişinin doğuştan gelen, mutlak birtakım hakkı olduğu düşüncesi metafizik, düşünsel evreye özgüdür. Ona göre, Comte’un belirttiği üzere insanlığın pozitif evresinde, metafizik kavramlara dayanan böylesi bir hukuk anlayışına yer yoktur.

Duguit bireyin mutlak hakları olduğu fikrine dayanan bir hukuk anlayışına olduğu gibi siyasal iktidara mutlak bir irade bahşettiğini düşündüğü egemenlik düşüncesine de karşı çıkmaktadır. Bu konudaki ifadeleri “Kanun var olmayan bir genel iradenin veya bir devlet iradesinin ifadesi değildir. Onu tanzim eden birkaç kişinin iradesinin ürünüdür” ve “Kamu gücünü esas alan rejimden diktatörlük ve tiranlık rejimine geçmek için sadece bir adım atmak yeterlidir” diyecek kadar serttir.

Duguit’nin Paris’te L’École des Hautes Études Sociales’de yani “Tedkikât-ı İctimaiye Mektebinde” vermiş olduğu üç konferansı içeren bu çeviri, Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası’nın Eylül 1924’te yayımlanan 16. sayısından itibaren sıralı toplam üç sayısında tefrika edilmiştir. Edip Serdengeçti’nin çevirdiği metnin orijinal adı Le Droit Social, Le Droit Individuel et la Transformation de l’État’dır. İlk baskısı 1908’de yapılmış, 1911’de ikinci baskıya girmiştir. Bu ikinci baskıyı esas alan Serdengeçti çevirisi, ilk kez Latin harfleri ile yayınlanıyor.

Sofistçe Çürütmeler, başka bir deyişle Safsatalar Kitabı, Aristoteles'in "Organon" başlığı altında toplanan mantık kitaplarına dahildir. Bu metinde Aristoteles herhangi bir tartışmada çıkarım ya da çürütme gibi görünen ama aslında öyle olmayan akıl yürütmeleri kategorize edip, bunları nedenleriyle ve dayandıkları ilkelerle gösterip, bunlara karşı nasıl hazırlıklı olunabilir, yahut bunlara nasıl yanıt verilebilir, bolca da örnek vererek anlatıyor. Eski Yunancadan ilk kez dilimize çevrilen bu eser, hem kendi başına, hem de Organon'daki yeri bakımından, mantık alanıyla ilgilenen felsefeci ve matematikçiler için, ayrıca herhangi bir tartışmada muhatabın hile yaptığını yahut yanıldığını tespit edebilmek veya ispatlamak isteyen herkes için oldukça önemli bir yere sahip.

Bu kitap, göçmen entegrasyonu meselesini bir demokratik adalet sorunu olarak tanımlamaktadır. Bu bağlamda, “entegrasyon” teriminin yorumunun ev sahibi toplumun o andaki endişelerine dayanarak, göçmen çeşitliliğinin sosyal uyum ve güvenlik üzerindeki etkileri bakımından tarih boyunca yeniden inşa edildiğini öne sürer ve Parekh, Tully ve Honneth’in tanınma teorilerinin bir çözümleme ve uygulamasıyla, dahil edilme ve bireyselleşmenin normatif değerlerine dayalı, yeni bir “adil entegrasyon” tanımı ortaya koyar. “Adil Entegrasyon” idealine sadece belirli göç politikalarının uygulanmasıyla ulaşılabilecek güvenlik ya da liberal değerlerin korunması amacı olarak değil, kişilerin toplumun eşit üyeleri olarak bir araya gelerek, yanlış ve ideolojik tanınma karşısında toplumsal değerleri değiştirdikleri, somut ve dönüştürücü bir süreç olarak yaklaşır. Tanınma teorileri itibar ve eşit saygının karşılıklı tanınmasının insanoğlunun temel bir isteği olduğunu, kanun önünde bizimle aynı haklara sahip kimselere karşı da ahlaki sorumluluklarımız bulunduğunu öne sürer. Tanınma taleplerini de baskı ve üstünlük eleştirisi üzerinden adalet talepleri olarak değerlendirir. Göçmen ve mülteci entegrasyonu karşısındaki sosyo-ekonomik engelleri değerlendirmek amacıyla tanınma teorisini Kanada ve Türkiye örneklerine uygular ve göçmenlerin ev sahibi toplumla ve kurumlarıyla karşılıklı daha iyi uyum sağlayabilmeleri için çeşitli yönlendirici ilkeleri değerlendirmeye sunar.

“Ünlü kuvvetler ayrılığı kuramının Montesquieu’nün düşünüşünde oynadığı rolü artık anlama noktasındayız. Bu sadece çeşitli kamu işlevlerinin farklı kişiler tarafından yerine getirilmesi ilkesinin belirli bir şeklidir. Montesquieu’nün yetki dağılımına bu kadar önem yüklemesinin sebebi çeşitli güçler arasındaki anlaşmazlığı ortadan kaldırmak değil, daha ziyade aralarında hiçbirinin diğerinin önüne geçemeyeceği bir rekabet ortamı geliştirmek ve onları önemsizleştirmektir”.

“Montesquieu, kesin bir ilke belirlemese de sezgisel olarak, sağlıklı ve aynı zamanda akla uygun olmadığı sürece bir şeyin nadiren evrensel olabileceğini kabul eder... Sosyal türleri tarihi bakımdan tanımlayıp açıklamaya çalışmasının sebebi budur. Bir şeyin, gerçekliği gözlemleyerek kavradığı şekli gibi, özüyle arasında tutarsızlık olduğunu keşfetmeden onları düzeltmeye kalkışmaz. Montesquieu’nün doğa kanunları anlayışı tüm sosyal varoluşa uzanmasa da büyük bir kısmına uygulanabilir. Eseri sanatla bilim arasındaki, muğlaklık ve belirsizliğin neden olduğu eski karmaşayı sürdürüyorsa da bu kusur, sadece zaman zaman göze çarpar”.

Sosyolojinin kurucularından Durkheim, siyaset ve hukuk kuramcısı olarak “kuvvetler ayrılığı” ilkesiyle tanıdığımız Montesquieu’yü sosyolojinin habercisi olarak görmektedir. Elinizdeki kitapçık ilk olarak 1893’te Latince bir tez olarak hazırlanmış ve yayımlanmıştır. Durkheim, Montesquieu’nün sosyal olgular ile diğer bilimlerin incelediği olgular arasında ayrım yaptığını fark etmiştir. Montesquieu bu olgulara etki eden faktörler konusunda sıkça yanılgıya düşmüş olsa da henüz on sekizinci yüzyılda belki de sezgisel olarak ulaştığı bu sonuç, sosyal bilimler açısından kuvvetler ayrılığı tezi kadar müstesna kabul edilmelidir.

Bu kitap, Eski Çağ tarihine ve yemek pişirmeye olan sonsuz ilgimin bir ürünü olarak ortaya çıktı. Yemek hayatımızın tam merkezinde olmasına karşın tarihle ilişkilendirmekte güçlük çektiğimiz bir alandır. İmparatorlukların doğmasına-yıkılmasına, savaşların gidişatına nasıl yön verdiğini bir türlü göremeyiz, ya da görür de altında daha büyük sebepler ararız. Oysa doğruluğu tartışmalı olmakla birlikte Fransa kralı 16. Louis’nin eşi Marie Antoniette’in açlıktan yakınan yoksul halkın şikayetlerini savuşturmak amacıyla söylediği varsayılan “ekmek bulamıyorlarsa pasta yesinler” sözünün Fransız devrimine giden yolu açtığını ve sözün sahibinin giyotinle idam edildiğini bilmeyen yoktur. Antik Çağ için de durum bundan farklı değildir, Hellenlerin tahıl tarımı yapabilecekleri arazilere duydukları ilgiyi, bu ilgiden dolayı Kolonizasyon faaliyetlerini başlattıklarını artık kabul ediyoruz. Romalıların birçok amaçla kullandıkları silphium adlı bitkiyi neslini tüketmek pahasına ithal ettiklerini belki bu kitaptan öğreneceksiniz. Zeytin ve zeytinyağı olmasa Hellen uygarlığı nasıl bir hal alırdı sorusu cevabını asla bulamayacağımız bir sırdır. İmparatorlar sofralarını neden en seçkin yiyeceklerle donatıyorlardı? Bununla neyi amaçlıyor ve uğruna nasıl bir paha ödüyorlardı? Bu ve benzeri sorular çoğaltılırsa yemeğin tarihle ilişkisi daha kolay anlaşılacaktır.

Platon diyaloglarının ünlü çevirmeni ve klasikler uzmanı James Adam’ın verdiği derslerden oluşan bu eser, eski Yunan’ın ilk şairleri Homeros ve Hesiodos’tan tragedya yazarları Aiskhylos, Euripides ve Sophokles’e, Sokrates öncesi filozoflardan Platon’a ve Sofistlere uzanan antik Yunan din geleneğinin gelişimini izler. Adam, özellikle dinsel düşüncelerin ilerlemesinde o dönemin şairleri ve filozofları arasındaki gerilimlerle ilgilenir. Şiir ve felsefe arasındaki bu çatışmayı inceleyerek çatışmanın tarihsel önemini ve daha genel olarak dini gelenekler üzerindeki etkisini okura açıklamaya çalışır.

“Sosyal düzenin kilit taşı olan hukukun bireylerden üstün olması yeterli değildir. Bunun yanında ayrıca bir de doğaya dayandırılmalıdır, yani bu üstünlük hayali değil akılla ispatlanabilir olmalıdır. Aksi halde kendisi de sonuçları da güvenilmez olacaktır. Ondan doğan düzen de istikrarlı olmayacaktır; doğal düzeni belirleyen zorunluluğa ve değişmezliğe sahip olmayacaktır. Her an ortadan kalkabilecek tesadüfi birleşimler sayesinde sürüp gidebilecektir. Eğer bireysel iradeler sosyal düzene bağımlılığın meşru olduğunu hissetmezlerse, düzen istikrarsızlaşır. Öyleyse topluma gerekli olan şey ‘gerçek doğadan gelen ve aklın üzerine inşa edilen ilkelerdir.’”

Sosyolojinin kurucularından Durkheim, Aydınlanmacı modern siyaset felsefesinin kurucularından Rousseau’yu inceliyor. Durkheim hayatının sonlarında, belki Birinci Dünya Savaşı’nın yarattığı koşullara da tanık olmasının sonucunda modern Batılı toplumlarda eğitim vasıtasıyla yükseltilecek bilincin ne kadar önemli olduğunu fark etmişti. Ayrıca Rousseau’yu da sosyolojinin öncülerinden biri olarak görüyordu. Hakkında uzun bir makale kaleme almıştı. Ona göre Rousseau, doğa durumundaki doğal bir varlık olarak insanın ancak toplum içerisinde beşeri bir varlığa dönüştüğünü çok önceden anlamış ve bize anlatmaya çalışmıştı. Bu dönüşümün teorisinin incelendiği çalışmayı Türkçede ilk kez okuru ile buluşturuyoruz.

“Kişinin ait olduğu grubun üyelerinden mutlak yalıtımı düşünülemez. Biyolojik açıdan bakıldığında dahi, yeni bir varlık için ön koşul, üst seviye hayvan türlerinden iki ferdin bir araya gelmesidir. Söz konusu insan ise salt fizyolojik olarak yaşamını sürdürebilmek için dahi yavru, ebeveynlerinin beş veya altı yıllık bakımına muhtaçtır. Sadece biyolojik açıdan değil, sosyolojik açıdan da tam yalıtılmışlık kavramsal olarak çelişkilidir. Aristoteles’i izleyen sosyologlar, insan doğasının sosyal ilişkiler içinde geliştiği, sosyal ilişkiler dışında ise zayıfladığı görüşünde onunla hemfikirdirler. O halde denilebilir ki yalıtım gerek sosyal gerek biyolojik açıdan, mutlak değil, görelidir”.

“En temel sosyal süreç, etkileşimdir. Bu etkileşim (a) insanlar arasında ve (b) gruplar arasında gerçekleşir. Etkileşimin en basit parçası, ya da ilk aşaması, temastır. Temas, etkileşimin birinci evresi ve sonraki evrelere hazırlık olarak düşünülebilir. Çok daha zor bir konu olan sosyal etkileşim mekanizmalarına geçmeden önce, sosyal temas fenomeninin analizini yapmak gerekir”.

Amerikan sosyolojisinin kurucu isimlerinden olan Robert E. Park’ın Türkçedeki külliyatı genişliyor. Bu çalışmada bireylerin ve toplumların birbirleriyle izole ve/veya temas halinde olmaları iki ayrı başlık altında ele alınıyor. Biyolojiden psikolojiye, coğrafyadan sosyolojiye uzanan geniş bir okuma listesi eşliğinde…

Daha kütüphanemin olmadığı zamanlar lise ikinci sınıfta ilk tasavvuf kitabım sevgili babamın almış olduğu Gazzalî’nin Kimyâ-yı Saâdet’iydi. Ne Gazzalî’yi tanıyordum, ne de bu kitabın adını anlıyordum o günler. Ancak Mutluluk Kimyası’nı çok sevmiştim.

Yıllar sonra bu büyük düşünürün küçük kardeşi Gazzalî’nin çok ilgi duyduğum bir alan olan “metafizik yolculuklar” konusunda kaleme almış olduğu Kuşlar Risalesi’ni okumak, güzel dilimize çevirmek yine çok zevk alarak yaptığım çalışmalardan biri oldu.

İmam Gazzalî’nin de tasavvufa kardeşi Ahmed’in etkisiyle girdiği ve kardeşi hakkında: “Biz aradık, o buldu” dediği aktarılır.

“İnsan ruhu” ya da diğer bir ifadeyle “nefs-i natıka” karanlıklar ülkesindeki gurbetinde, ten karanlığında sürgünde olduğunun farkına vardığında, göksel aslına döner ve kılavuz melekle görüşür. Kılavuz melek ona söz konusu asıl yurduna dönüşü esnasında yol boyunca karşılaşacağı zorlukları ve engelleri tek tek anlatır. “Kuş Risaleleri” diye adlandırılan bazı eserler de gerçekte işte ruhun bu bilgilenmeden sonra karşılaşacağı engelleri dile getirmek için sembolik dilde kaleme alınmış birtakım kitaplardır.

Sufî dünyada en önemli eserler arasında yer alan bu kitaptan önce İbn Sinâ ve Muhammed-i Gazzalî de kuş risaleleri yazmışlardı. Attâr, hem İbn Sinâ’dan hem de Gazzalî’den etkilenmiş olsa da tarzı İbn Sinâ’dan çok Gazzalî’ninkine daha yakındır. Dolayısıyla Mantıku’t-Tayr’daki hikayenin tasarlanışı Gazzalî’nin risalesindekinin aynıdır. Bu yüzden Gazzalî’nin Kuşlar Hikayesi önem kazanmaktadır.

Elinizdeki kitap, Metafizik Yolculuklar adlı kapsamlı bir çalışmamın bir bölümü olacak kadar küçük iken genişleyip bu hali aldı. Kendim daha iyi öğrenmek için okurken yazdım ve bu sayfalar oluştu.

1973 sonbaharında Paul Ricœur, Texas Hıristiyan Üniversitesi yüzüncü yıl kutlaması çerçevesinde bir dizi konferans vermek üzere Paris’ten Fort Worth’a geldi. Söz konusu konferans serisi “Söylem ve Artı Anlam” başlığını taşıyordu. Burada Yorum Teorisi adı altında yayınlanan genişletilmiş metin, ilk başlığı bir alt-başlık olarak muhafaza ediyor. Bu değişiklik ilk metnin, insan dilinin birliğini, sergilediği muhtelif kullanımlar açısından anlama teşebbüsünde bulunan sistematik ve kapsamlı bir teoriye doğru gelişimini işaret ediyor.

Burada yöneltilebilecek makûl sorulardan biri, bu metnin, Ricœur’ün Kötülük Sembolizmi’nden sonra yayınlanan dil ve söylem incelemelerinin ufku dâhilindeki yerinin ne olduğudur. Bu geniş ufuk, insanî gösterme ediminin çoğul fonksiyonları ve karşılıklı ilişkilerinin tümünü açıklayabilen kapsamlı bir dil felsefesi arayışıdır. Bu dönem (1960-1969) boyunca yayınlanan hiçbir çalışma kapsamlı bir felsefe sunma iddiasında bulunamaz, ve hiçbir iddia söz konusu incelemeleri bir araya getirerek kapsamlı bir dil felsefesi oluşturduğunu ileri süremez, çünkü Ricœur böyle bir felsefeyi tek bir düşünürün kanaviçe gibi işleyebileceğinden kuşku duyar.

Yorum Teorisi bu arayışta nerede durur? O farklı bir konum işgal eder, çünkü Freud ve Felsefe ve Yorumların Çatışması gibi eserler, temelde, söylem olarak dilin sergilediği muhtelif kullanımların incelemeleridir, oysa Yorum Teorisi bu fonksiyon çeşitliliği açısından insan dilinin birliğine dair bir izah sunar. Biz Yorum Teorisi’nde Paul Ricœur’ün bütünleyici dil felsefesini buluyoruz.

Bu kitap Leo Strauss’un Chicago Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümünde Platon’un Politeia (Devlet) adlı diyaloğu üzerine 1957 bahar döneminde verdiği seminerin dökümünden oluşmaktadır.

Platon’un Devlet’i, bu seminerin çok öncesinden Strauss’un düşünsel yaşamında öncü bir rol oynamaya başlamıştı. Strauss Platon’un mağara imgesinde, sadece Platon’un felsefe ve politika arasındaki ilişkiye dair görüşüne emin bir rehberi değil, aynı zamanda filozofların her zaman her yerde karşılarına çıkan felsefe yapmanın doğal zorluklarının ikna edici bir açıklamasını da bulmuştur. Bu seminer pek çok açıdan Strauss’un Kent ve İnsan (1964) adlı kitabındaki Devlet üzerine makalesinin de habercisidir. Bu seminerdeki ilk yedi oturum, o makaledeki Platonik bir diyaloğun nasıl okunması gerektiğine dair tartışmasını ve diyaloğun ilk dört kitabı hakkında ayrıntılı yorumunu pek çok açıdan öngörür. Bu seminerin en dikkat çekici özelliği, Devlet’in felsefeyle ilgili kısmına gösterdiği ilgidir. Strauss bu kısımdan şu şekilde söz eder: “Devlet’in merkezi ve zirvesi, Beşinci Kitabın ortasından Yedinci Kitabın sonuna kadar olan felsefe tartışmasıdır.”