Fol Kitap

Zettel’de yer alan metinleri, Wittgenstein bir araya getirmis ve bir kutu içinde geride bırakmıstır. Çogunlugu, 1945-48 yılları arasında dikte ettigi daktilo yazılarından olusmaktadır. Bu kutu, Wittgenstein’ın özellikle yararlı bulduğu ve son yapıtına eklemeyi düsündüğü mülahazaları içermektedir. Muazzam miktardaki yazıları arasından yeterince tatminkâr bulduğu kısa ve neredeyse bağımsız parçaların bir düzenlemesini içeren eserde, Felsefi Deginiler ve Felsefi Arastırmalar’a da birçok gönderme bulunmaktadır. Wittgenstein’ın Zettel’ini, Dogan Sahiner çevirisi ile sunuyoruz.

Ludwig Wittgenstein’ın 1933-35 yılları arasında Cambridge Üniversitesindeki bazı öğrencilerine yazdırdığı notlardan oluşan Mavi Kitap – Kahverengi Kitap, 20. yüzyılın en önemli filozoflarından birinin ileride geliştireceği fikirlerin tohumlarını içermesi bakımından ayrı bir önem taşır. ‘Dil oyunu’ gibi yeni kavramlar ilk kez bu metinle birlikte gün yüzüne çıkmıştır.

Modern zamanların belki de en önemli ve etkili felsefe eseri olan Felsefi Araştırmalar’ın bir anlamda ön taslakları sayılabilecek bu notlar, Wittgenstein’ın düşüncesini kavramak için vazgeçilmez bir anahtar niteliğindedir.

Felsefe kendisini ögrenmemize izin vermez; insan sadece felsefe yapmayı ögrenir (Kant). Her felsefe ifadesi o ifadenin oldugu yasanmıs, kisisel bir seydir ve ifadesi oldugu seyin içinde yasar. Biz baskaları, onu sadece anlamaya çalısırız; anlamakla yasamak arasında bir uçurum açılır ki o hayal gücünün üzerinden uçamayacagı kadar dardır; emin bir adıma cesaret edilemeyecek kadar da genistir. Elinizdeki kitap, düsünür Nietzsche’nin propagandasını yapmaktadır: Filozofun reklamını; bir filozofun ve felsefesinin reklamını degil. Nietzsche külliyatından yapılan bu degerli seçkiyi Sedat Umran çevirisi ile sunuyoruz.

Karl Marx ve Friedrich Engels’in Feuerbach Üzerine Tezler, Alman Köylü Savaşı, Kapital, Anti-Dührıng ve mektuplarından seçmeleri içeren Din Üzerine eserini Murat Belge çevirisi ile sunuyoruz.

“Dini insan yapar, din insanı yapmaz. Başka bir söyleyişle din, henüz kendini bulamayan ya da kendini yeniden kaybetmiş olan insanın kendinin bilincinde olması ve kendini duymasıdır...

Dini sıkıntı, hem gerçek sıkıntının dile getirilişi, hem de gerçek sıkıntıya karşı bir başkaldırmadır. Ezilen yaratığın iç geçirmesidir din, taş yürekli bir dünyanın yüreğidir, tıpkı ruhsuz bir konumun (situation) ruhu olduğu gibi...

Halkın gerçek mutluluğu için, halkın aldatmaca mutluluğunun aşılması gerekir. Halkın durumuyla ilintili aldatmacalardan vazgeçme gereği, aldatmacalara dayanan bir durumdan vazgeçme gereği demektir...”

- Karl Marx

İtalyan filozof Benedetto Croce’nin Estetik eseri yalnızca İtalyan felsefesi ile sınırlı kalmayarak İngilizce, Fransızca, İspanyolca, Macarca ve Çekçe çevirileri ile Avrupa felsefesini güçlü bir şekilde etkilemiş başyapıtlardandır. Croce’nin yalnızca estetik değil, tarih ve felsefe anlayışını ortaya koyan eserin, İsmail Tunalı gibi değerli bir estetik kuramcısının Türkçeleştirmiş olması ve dilimizdeki tek Croce çeviri olması ise eseri okuyucu için ayrıca değerli kılmaktadır.

Hans Reichenbach’ın Bilimsel Felsefenin Dogusu yapıtı, bilim felsefesi alanında, genis aydın kitlelerince belki de en çok okunan kitaplardan biri olmustur. Bunun bir nedeni kitabın son derece açık, yalın ve anlasılır bir dille kaleme alınmıs olması ise bir baska nedeni yazarın bilimsel kisiliginin tasıdıgı güven ve agırlıktır.

Reichenbach seçkin bir filozoftur ama aynı zamanda bir bilim insanıdır. Onun bu kimliginde felsefeye bakısını biçimleyen baslıca özelligini bulmaktayız.

Hans Reichenbach’ın Bilimsel Felsefenin Dogusu eserini Cemal Yıldırım’ın çevirisi ile sunuyoruz.

İçinde yaşadığımız dünya ‘olası dünyaların en iyisi’ midir? İman hakikatleri, aklın hakikatleri ve pozitif hakikatler ile çelişir mi? İyinin ve kötünün sorumlusu Tanrı mıdır? Tanrı neden günaha izin vermiştir? İnsanı sınırlayan adalet ve evrensel hak kavramları Tanrı için de söz konusu mudur? Tanrı’nın varlığı, insan özgürlüğü ve özgür irade ile çelişir mi?

Felsefe tarihinde çığır açan Teodise eseri içerisinde Leibniz’i başta M. Bayle ve çağdaşlarına karşı bir argümanlar savaşı içerisinde, bu sorulara verdiği cevapların ve Önceden Kurulmuş Ahenk kuramının savunusunu yaparken buluruz. Leibniz’in Teodise eserini Hüseyin Batuhan çevirisi ve Paul Janet’nin notları ile sunuyoruz.

“Hislerine mağlup olmayıp aklını kullanan kişiler, sembolleri değil gerçekleri isterler, onların peşindedirler. Tüm tehlikelerine ve ağır maliyetine rağmen tam hakikate ulaşmayı şiddetle arzulayan ve tüm enerjisini bu yolda cömertçe harcamayı göze alan net teorik akıl, insan aklının kendisine ait olduğunu iddia ettiği basit hakikatin iç kutsallığını perdeleyen ve çarpıtan salt suni inançlar olarak gördüğü sembolleri bir kenara itmektedir. İnsanlığın aptalca olan tavır ve yönlerinin ironik eleştirileri, ilkel geçmişin alçaltıcı hayallerini sembolize eden işe yaramaz törenler yığınını temizleme konusunda kayda değer bir hizmet görmüştür. Sembolizmden kaçış, medeni insanların kültürel tarihinde kolay fark edilir bir unsur olarak karşımızda durmaktadır. Bu sürekli eleştirinin, hem organize olmuş toplumların pratik etkinliği yönünü ve hem de düşüncenin güçlü ve sağlıklı ilerlemesi yönünü kapsayacak şekilde sağlıklı bir medeniyetin gelişmesi konusunda gerekli hizmeti gördüğü hakkında hiç bir şüphe olamaz.”

“Modern dünya, Tanrı’yı kaybetmiştir ve şu anda onu yeniden aramaktadır. O’nu kaybetmesinin sebebi, Hristiyan tarihinin gerilerine doğru uzanmaktadır. Tanrı ile ilgili öğretide, kilise tedrici bir şekilde Tanrı’ya üçlü bir şahsiyet ilave ederek semitik Tanrı kavramına geri döndü. Bu anlayış, ispatlanamaz ve dehşete düşüren bir derecede açık bir kavram hâline geldi. Sorgusuz dinsel gelenek tarafından desteklenen bu anlayış, toplumun tutucu dürtüsü tarafından ve bu gayeyle tesis edilen tarih ve metafizik tarafından da savunuldu. Üstelik bu anlayışı kabul etmemek ölüm demekti.”

“Tanrı, bizim kendi şuurumuzda, gayelerimiz açısından kendi menfaatlerimize uygun olduğu sürece tarafsız olan uçlara doğru yönlendirilen dünyada, bir işlevdir. Tanrı, varlığın gerçeklerinin ötesinden varlığın değerlerine uzanması bakımından hayatta bir unsurdur. Tanrı, kendimiz için değerlerin ötesinden, başkaları için değerlere uzanan gayelerimiz sebebiyle de bir unsurdur. Bir şeyi kendimiz için değere dönüştüren, ötekiler için de böyle bir değerin kazanımını sağlaması bakımından bir unsurdur.”

“İnanç ve aklileştirme tam bir şekilde tesis edilince yalnızlık, dinsel önemin özünü oluşturan şey olmaktadır. Medeni insanların hayallerini süsleyen büyük dinsel kavramlar, yalnızlığın sahneleridir. Kendini kayaya zincirleyen Prometheus, çölde inzivaya çekilen [Hz.] Muhammed, Buda’nın düşünüp taşınmaları, çarmıhtaki yalnız insan. Bütün bunlar Tanrı tarafından bile terk edilmişliği duyan dinsel ruhun derinliklerine aittir.”

- Whitehead

“Olguya ait bir şeyle ilgili bütün uslamlamalar, neden etki ilişkisi üzerine kurulu görünür. Esasen belleğimizde duyularımızın tanıklık ve besbelliliğini aşmamıza izin veren de yalnız bu bağlantıdır. Örneğin adamın birine, tanığı bulunmadığı bir olguya ait şeyin gerçek­liğine neden inandığını sorunuz. Söz gelişi arkada­şının Fransa’da, yazlıkta olduğuna niçin inan­dığını sorunuz. O, size bir sebep gösterecektir ve bu sebep de arkadaşından ya bir mektup almış veya arkadaşının daha önceki karar ve vaatlerini bilmiş olması gibi başka bir olgudur. Boş bir adada, bir saat veya herhangi başka bir alet bulacak bir kişi de bun­dan, bu adada, eskiden insanlar yaşamıştır sonucunu çıkarır.

İşte olgu alanındaki bütün uslamlamalarımız hep aynı yapıdadır. Daima şimdiki olgu ile bundan çıkarsanan arasında bir bağ ol­duğu varsayılır. Eğer bu ikisini birbirine hiçbir şey bağlamasaydı, çıkarsama, büsbütün gü­venilmez olurdu. Karanlıkta heceli sesler ve kavranabilir sözler kulağımıza gelecek olursa, orada bir insanın bulunduğuna güven getiririz. Niçin? Bu gürültülerin sıkı sıkıya bağlı bulun­dukları insan doğası ve yapısının sonucu olduk­ları için değil de niçin? Eğer biz, bu çeşit bü­tün uslamlamaları inceleyecek olursak, görürüz ki bunlar nedenle etki bağlantısı üzerine kurulu­dur ve bu bağlantının kendisi, yakın veya uzak, doğrudan doğruya veya birbirine bitişiktir. Örneğin sıcaklıkla aydınlık, ateşin birbirine biti­şik etkilerdir; şu şekilde ki bu etkilerin birinden ötekini çıkarmak yerindedir.”

Aydınlanma felsefesinin kurucu düşünürlerinden David Hume 1751 yılında yazdığı Ahlak İlkelerine Dair Soruşturma eserinde ahlak felsefesini hâlen güncelliğini koruyan şu sorular üzerinden kurmaya çalışır: “Ahlak ilkeleri, akıldan mı duygudan mı türemektedir? Ahlak ilkeleri hakkındaki bilgiyi bir kanıt ve tümevarım zinciriyle mi yoksa dolaysız bir hissediş ve daha ince içsel bir duyu yoluyla mı kazanırız? Doğruluğun ve yanlışlığın bütün sağlam yargıları gibi, her akıl sahibi zeki varlık için aynı mı olmalıdır yoksa güzellik ve çirkinlik algısı gibi tamamıyla insan türünün tikel doğa ve yapısının üzerine mi temellendirilmelidir?”

“Bir gemi kazası sonrasında, mülkiyetin önceki sınırlamaları göz önüne alınmadan, herhangi bir güvenlik vasıtasını zapt etmek bir suç teşkil eder mi? Yahut eğer kuşatılmış bir şehir açlıktan ölmeye maruz kaldıysa, insanların, başka durumlarda hakkaniyet ve adalet kuralları olacak kurallara karşı titiz davranarak, muhafaza edilen tüm yiyecekleri, kendilerine tercih edeceğini ve hayatlarını kaybedeceklerini düşünebilir miyiz? … Kanunların veya hukuk mahkemelerinin bağlayıcılığı olmadan herhangi bir sayıda insan bir arada toplanabilir miydi?Bir kıtlık sırasında ekmeğin eşit bölünmesi, güç ve hatta şiddet ile yapılsa bile, suç veya haksızlık olarak affedilebilir miydi?”

“İnsan gerçekten kendi hakkında ne biliyor! Evet, o da kendisini bir kez tamamen aydınlatılmış bir cam kutunun içine yatırılmış gibi algılayabilseydi? Doğa susmaz mı? Ona onun hakkında vücudu hakkında dahi, onu bağırsakların kıvrımlarının, kan dolaşımının hızlı nehrinden, karışık sinirlerin ürpermesinden uzakta, gururlu hokkabaz bir bilince zincirlemez ve bir yere kapatmaz mı? Anahtarı fırlatıp atmıştır: Vay haline uğursuz yeni heveslinin bilinç odasının aralığından bir kez dışarıyı görebilen ve şimdi insanın en acımasıza, en şehvetliye, en doymaza, en caniye cahilliğinin kayıtsızlığıyla ve sanki bir kaplanın sırtında rüyada asılıcasına istinat ettiğini tahmin eder. Nereden gelir böyle bir durumda hakikat güdüsü tanrı aşkına!”

Friedrich Nietzsche’nin eğitim felsefesinin serimlediği ve eğitim kurumları ile hesaplaştığı Gelecekteki Felsefe eserini Ümit Bozdağ çevirisi ile sunuyoruz.

Dostlar arasında
Son İlahi
Mazeret yok! Geri dönüş asla!
Yüreği özgür, neşeli insanlar
Kulağı, kalbi ve gövdeyi
Yaslayın bu akıl dışı kitaba!
İnanın bana dostlarım, inanın buna
Akılsızlığım lanet olmadı bana!

Bulduğum şey, aradığım şey
Hiç oldu mu bir kitapta?
Onurlanın benimle ey kaçıklar toplumu!
Öğrenin bu çılgın kitaptan
Nasıl Aklın akılla buluştuğunu!

Dostlarım, böyle olsun mu?
Amin! Ve haydi görüşmek üzere!
Nietzsche

A. M. Desrousseaux ve H. Albert tarafından derlenen ve Angele Kremer Marietti tarafından gözden geçirilen; İnsanca, Pek İnsanca adlı yapıtın birinci bölüm, dördüncü ve beşinci kısım; Toplumda İnsan eserinin dokuzuncu kısmından oluşan İnsan: Çoğul ve Tek Başına eserini Kenan Sarıalioğlu çevirisi ile sunuyoruz.

Bütün fizik denklemlerine bir biçimde giren bu kütle denen şey nedir? Uzayın üçten fazla boyutu olabilir mi? Fizik kanunlarının yarın değişeceğinden korkmalı mıyız? Bilim ve Hipotez’de Henri Poincare (1854-1912) bütün bu sorulara ve bilime dair daha birçoklarına yanıt vermektedir. Elektriğin optikle birleştirildiği, ışık hızının (astronomik olmayan bir yöntemle) yeni ölçüldüğü ve Newton mekaniğindeki kırılmanın artık görülmeye başlandığı, bilimin o heyecanlı ve altın yıllarında yaşamış olan Poincare, bugünün biliminde sadece adını verdiği birkaç denklem veya yöntemle değil, bilime olan genel bakışı ve tavrıyla da anılmaktadır. Bilimde uzlaşımcılığın kurucularından olan Poincare, günümüz bilim anlayışını daha yüz yıl önceden tayin etmiş dersek kesinlikle ileri gitmiş olmayız. Olumlu veya olumsuz, bu kitabın okuyucunun bilime bakışında bir değişiklik yaratmama ihtimali yoktur.

“Her edimin bir amacı olmalıdır. Acı çekmeliyiz, didinmeliyiz, oyundaki yerimizin bedelini ödemeliyiz, fakat bütün bunlar görmek içindir veya hiç olmazsa başkalarının bir gün görebilmesi için.

Düşünce olmayan her şey salt yokluk­tur, zira biz ancak düşünceyi düşünebiliriz ve şeylerden bahsetmek için sahip olduğumuz bütün kelimeler de ancak dü­şünceleri ifade edebilir; demek oluyor ki düşünceden başka bir şeyin var olduğunu söylemek anlamı olamayacak bir kabuldür.

Bununla beraber zamana inananlar için garip bir çelişki vardır; jeolojik tarih bize gösteriyor ki yaşam iki ölüm ebe­diliği arasındaki kısa bir maceradır. Bu macerada bile bilinçli düşünce yalnızca bir an için var olmuştur ve olacaktır. Düşünce yalnızca uzun bir gecenin ortasında yanan bir ışıktır. Fakat bu ışık her şeydir.”