Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı

Arapça dilbilgisiyle ilgili bu eserin başlıca özellikleri şunlardır:

Eserin tamamı Arapça olup, açık ve anlaşılır bir dil kullanılmıştır.

Arapça dilbilgisinin en çok ihtiyaç duyulan temel konuları ele alınmıştır.

Örnek ve alıştırmalarda, hem ayet-i kerîmelerden hem de hadis-i şeriflerden alıntı yapılmasına gayret gösterilmiştir.

Seçilen metin ve cümlelerin hem öğretici hem de talebeyi manevi yönden geliştirici olmasına dikkat edilmiştir.

Dinin ikinci temel kaynağını teşkil eden Hz. Peygamber’in sünneti esas itibariyle bize hadisler, yani gerek şifahî gerekse yazılı olarak nesilden nesile intikal eden haberler vasıtasıyla ulaşmıştır. Dolayısıyla bu haberlerin hangisinin doğru ve orijinal (sahih), hangisinin yanlış ya da sahte (zayıf/uydurma) olduğunu tespit etmek büyük önem taşımaktadır. Hadis tenkid ve tevsîki adı verilen bu değerlendirme ve tespit çalışması geçmişten günümüze ulemanın en önemli faaliyet alanlarından birini oluşturmuştur.

Ehl-i hadis uleması hadis tenkid ve tevsîk faaliyetini ağırlıklı olarak haberi nakleden raviler ve nakledilen rivayetin muhtelif sened ve metinlerinin incelenerek mukayesesi üzerinden yaparken, Ehl-i Rey olarak bilinen Hanefi fukahası ise sened incelemesi yanında haberin muhtevasının dinin temel kaynaklarıyla uyumunu da dikkate almıştır. Elinizdeki kitap hadislerin tevsiki konusunda günümüzde arz yöntemi, metin tenkidi veya muhteva tahlili gibi isimlerle de anılan bu yöntem çerçevesinde Hanefi ulemasının hadis değerlendirme usulünü anahatlarıyla ortaya koymaya çalışmaktadır. Hicri ilk beş asırlık süreçte Hanefi ulemasının hadise bakış açısını kendi eserlerinden hareketle tespite çalışan eserin günümüzdeki hadis tartışmalarına mütevazı bir katkı sunacağını umuyoruz.

Bu kitabı, İlahiyat, İslamî İlimler, Arap Dili ve Edebiyatı, Mütercim Tercümanlık) Fakülteleri öğretim elemanları ve öğrencilerinin istifadesine sunmaktan onur duyuyoruz. Kitabın amacı öğrencinin, İslâmî ilimler alanında Arap dilinde yazılmış metinleri okumasını ve doğru bir şekilde anlamasını sağlamaktır.

Kitabın hazırlanışında şu esasları göz önünde bulundurduk:

1. Metinlerin seçilmesi sürecinde şu iki husus dikkate alınmıştır:

- Dil, ahlak ve din bakımından faydalı olması,
- Dinî eğitim alacak öğrencinin seviyesine uygun ve ihtiyaç duyacağı kavramları içermesi.

2. Kitap, bir ders yılı içerisinde bitecek şekilde hazırlanmıştır.

3. Kitapta birinci dönem için Siyer, İslâm Tarihi, Fıkıh, Tasavvuf ve İslâm Ahlâkı alanlarından; ikinci dönem ise Hadîs, Tefsîr, Akâid ve meşhur hutbelerle ilgili sekiz İslâmî ilimden örnek metinlere yer verilmiştir.

4. Her ilimden beş metin alınmış ve her metinden sonra da kelime ve terkiplerin açıklamalarını içeren küçük birer sözlük eklenmiştir.

5. Her metinden sonra metin tahlili için alıştırmalara yer verilmiştir.

6. Öğrencinin yeni ve eş anlamlı kelimeler öğrenebilmesi için kelime ve kalıp ifadelerin açıklamaları Arapça olarak verilmiştir.

7. Her dersin sonunda öğrencinin öğrenmesi ve ezberlemesi gereken önemli kelimeler ve kalıp ifadeleri içeren birer tablo hazırlanmıştır.

8. Her bölümün sonunda Arap atasözleri ve güzel sözlere yer verilmiştir. Böylece öğrencilerimiz bu cümleleri ezberlediğinde onları esas alarak daha iyi cümleler kuracaktır. Ayrıca bu sözler, öğrenciye öğrenmeye çalıştığı yeni dilin kültürünü de tanıma fırsatı verecektir.

9. Kitabın sonuna bütün metinlerin Türkçe tercümeleri konulmuştur.

10. Bu kitabın (YDS) ve (YÖKDİL) sınavlarına gireceklere de faydalı olacağını düşünmekteyiz. Zira hazırladığımız kitaptaki soru üslûbu ile bu sınavların üslûbu benzerlik göstermektedir. Aynı şekilde kitap, öğrencilerin metinlerdeki ince mânâları anlama becerisini geliştirecek alıştırmalar içermekte ve onu Arap dilindeki kullanımlara alıştırmaktadır.

11. Bu kitabı, İlâhiyât, İslâmî İlimler ,Arap Dili ve Edebiyatı, Mütercim Tercümanlık Fakültelerinin ihtiyacını karşılamak için hazırladık. Zira kitap, öğrenciye ihtisas alanı olan İslâmî ilimlerin Arapça kaynaklarını tanıma fırsatı verecek ve onları bu metinleri okuma, anlama ve çözümlemeye alıştıracaktır. Ayrıca kitap, öğrenciye Arapça cümle kurma becerisi kazandıracağı gibi ihtisas alanı ile ilgili yeni kelime, terkip ve kavramları öğrenme fırsatı da verecektir.

Her dil, bünyesinde içinde geliştiği kültür sahasının tecrübe mirasını saklar. İlâhî vahyin son halkasını oluşturan Kur’ân da, nâzil olduğu dönemin ilk muhâtaplarının dilini bir iletişim aracı olarak kullanmıştır. Bu bağlamda hitâp ve mesajlarını dilsel bir zemin üzerinden muhâtaplarına ulaştıran Kur’ân’ın anlaşılması ve yorumlanmasında kullandığı dilin özelliklerine vâkıf olmak önem arzetmektedir.

Birçok dilde olduğu gibi Arap dilinin de kendisine has birtakım dilsel olguları var olup, geçmişte ve günümüzde araştırmacıları söz konusu konuları incelemeye sevketmiştir. Bu bağlamda Arap dilinin diğer dillerden farklı kendine has dilsel olgularından bir tanesi de ezdâd olgusudur. Bir lafzın iki zıt anlama delâlet etmesi anlamına gelen ezdâd, Arap dilinde bâriz bir şekilde yer alarak yansımaları Kur’ân’a kadar uzanmış ve beraberinde müfessirler arasında ciddi yorum farklılıklarına yol açmıştır. Elinizdeki bu eser, konuyu nazarî ve amelî düzeyde inceleyerek sözkonusu meselenin çözümü yönünde bir tercih denemesinde bulunmuştur.

Mecazın dilde ve dindeki varlığı İslam ilimleri tarihi boyunca hep tartışılagelmiştir. Tartışmanın bir tarafında, mezhebi görüşlerini savunmak için mecazı araç olarak kullandıklarını ifade etmekte bir beis görmeyen Mu‘tezilî bilginler bulunurken diğer tarafta ise Kur’ân ve Sünnetin mefhumunu korumak kaygısıyla lafızların mecaz olarak nitelenmesini tekfire kadar götüren İbn Teymiyye çizgisindeki selefi bilginler yer almaktadır. Bu sarkacın denge noktasını ise mecazın İslâmî kaynaklardaki varlığını, dilin evrensel bir yasasının doğal yansıması olarak kabul eden dil ve fıkıh bilginlerinin çoğunluğu oluşturmaktadır.

Kur’ân’ın yorumunda zaman zaman ayetlerin bütünü veya bazı lafızları ile ilgili mecaz nitelemesi yapıldığına şahit olunmaktadır. Akla, bilime, mezhep veya çeşitli yaklaşımlara uymayan veya ilk bakışta anlaşılmasında zorluk çekilen naslar mecaz kapsamına mı dâhil edilecektir ya da bu konuda takip edilmesi gereken yöntem ne olmalıdır? İşte bu kitap ile mecazın İslam Hukuk Usûlü çerçevesinde, metodolojik ve sistematik olarak incelenmesi, sınırlarının ve kullanım alanlarının belirlenmesi hedeflenmektedir.

Ehline malûm olduğu üzere Kur’an-ı Kerîm başta “Ulûmu’l-Kur’an” (Kur’an ilimleri) olmak üzere pek çok ilmin konusu olmuştur. Özellikle de bunlar içerisinde Kıraat ve Tecvid ilimlerinin oldukça önemli bir yeri olduğu unutulmamalıdır. Çünkü bu ilimler, Kur’an’ın Allah’ın inzal buyurduğu ve Peygamberimizin de ebedî mûcizesi olup, nüzûlünden günümüze ve kıyamete kadar kendisinde hiçbir şekilde değişiklik vaki olmayan bir ebedî mûcizeliğini temin eden ilimlerdir.

Bu iki ilim (Kıraat ve Tecvid ilimleri), Kur’an’ın kelamî yönünü, kıraatını, nazil olduğu şekliyle muhafazasını konu edinmişlerdir. Kur’an’ın kelamî yapısının en küçük unsuru olan Arap harflerinden başlayıp Kur’an’ın tümüne şamil kıraat edilen yapısı, bu Kıraat ve Tecvid ilimlerinin konusudur. Kur’an’ın en küçük unsuru olan harflerin mahreç ve sıfatlarından başlayıp, harflerin oluşturduğu kelimeler, kelime ve âyetler, okunan, tilâvet olunan bir kelâm olması itibariyle bu ilimlerin konusunu teşkil etmektedir.

Esasında müslümanların Kur’an-ı Kerîm’i muhafaza ve koruma sorumluluğu bu ilimlere de önem vermeye bağlıdır. Çünkü Kur’an, okunan ilahî bir kelamdır. Yüce Peygamberimiz Kur’an okumanın dinimizde en faziletli bir ibâdet olduğunu bildirmiş, Allah Teala da Kur’an tilâvetinin gelişigüzel olmayıp adabına uygun bir şekilde okunmasını emretmiştir. İşte Kur’an’da geçen bu “tertil” tâbiri, tecvid ve kıraat ilimlerinin ihtiva ettiği usûl ve kâidelere riâyet etmekle elde edilebilir.

Binaenaleyh bu ilimler Kur’an-ı Kerîm’in Allah katından indirildiği ve Rasûl-i Zîşan’ın öğrettiği Kur’an’ın, bugüne kadar inzal olduğu şekliyle okunmasını temin eden ilimlerdir. Hem ilmî hem de tatbîkî yönü olan bu ilimlerin, her ne kadar ağızdan dolma olarak öğrenilmesi kısmen mümkün ise de en güzel ve ideal olanı bu ilimlerin tecvid kitaplarında tesbit edildiği hem nazarî ve hem de amelî yönüyle okunmasıdır.

İşte naçizane gayemiz, önce Mevlâ’nın rızasına nailiyet, Kur’an-ı Kerîm’e hizmet, Resûl-i Zîşana dehalet ve şefaat dilemektir.

Hukukun tanıdığı ve güvence altına aldığı hakların sujesi olan insanın bu vasfı ne zaman kazandığı hususu diğer hukuk sistemlerinde olduğu gibi İslam hukuku açısından da önem arz etmekte olup hukukçuları meşgul eden bir konu olma özelliğine sahiptir. Hukukçular arasında, insanın kişilik vasfını doğumla birlikte kazandığı görüşü yanında, rahme tutunma aşamasından ve döllenme anından itibaren hukuken bir varlık olarak tanınması gerektiğine dair farklı kanaatlerin öne çıktığı görülmektedir. Anne rahmindeki ceninin hukuki statüsü üzerinde tartışmalar sürerken, yardımcı üreme teknikleriyle laboratuvar ortamında gerçekleştirilen yapay döllenme sonucu oluşturulan embriyonun rahme yerleştirilmeden önce hukuki bir varlık olarak tanınıp tanınmayacağı meselesi de yeni görüş ve tartışmalara zemin hazırlamıştır.
Klasik fıkıh literatüründe yer alan ceninle ilgili düzenlemeleri belli bir sistematik içinde bir araya getirmeyi hedefleyen bu çalışma aynı zamanda embriyonun hukuki statüsü ve embriyo uygulamalarıyla ilgili güncel tartışmalara fıkhi bir perspektiften yaklaşmayı denemektedir.

Modern dönem dilbilim çalışmaları ile oldukça konuşulan bir konu haline gelen bağlam; İbrahim Enis, Temmam Hassan ve Kemal Beşir gibi çağdaş Arap dilbilimcilerinin çalışmalarının etkisiyle İslam dünyasının da gündemine girmiştir. Bu aşamadan sonra özellikle tefsir akademisinde, Kur’an’ın anlaşılmasında bağlamın önemi ile ilgili araştırmalar yapılmaya başlanmıştır.

Bu araştırmalardan bir kısmında, Fıkıh ve Kelam disiplinlerinde Kur’an’ın hitap düzeyinin ihmal edilip ayetlerin bağlamsal unsurlardan mücerred salt dilsel bir veri olarak ele alındığı; dolayısıyla -metni her türlü yoruma açmak suretiyle- teorik tartışmaların anlamın kaybolduğu bir zeminde yapıldığı belirtilmektedir. Diğer araştırmalarda ise şer’î ilimlerin ve klasik anlam teorilerinin başından beri bağlamı dikkate aldığını ispat gayesi ile “batılı bağlam” teorisi klasik usulün “siyak”ına dayatılmaktadır.

İki uçta seyreden her iki yaklaşımda da, ne yazık ki klasik anlam teorileri (de) bağlamından koparılmış gözükmektedir. Nitekim klasik usül ve literatürün Kur’an’ı anlamada bağlamsal unsurları dikkate alıp almadığı, eğer alıyorsa bu unsurlara metni yorumlamada ne denli önem verdiği meselesi, “batılı bağlam”ın merkeze alındığı bir araştırmada değil; klasik anlam teorilerinin anlaşılmaya çalışıldığı bir alanda tartışılmalıdır.

Bu kitabımız, Tefsir Tetkikleri adıyla yayınlanan serinin üçüncü basamağını oluşturmaktadır. Yaklaşık 20 küsur yıllık akademik hayatımızda Tefsir alanında kaleme aldığımız çalışmalardan furuk nazariyesi ile ilgili olanlarını bu serinin üçüncü kitabı Tefsir Tetkikleri III’e tahsis ettik.

Furuk nazariyesi, uzun ismiyle el-Furuku’l-Luğaviyye Kur’an’daki yakınanlamlı kelimeler arasındaki nüansların ortaya çıkmasını amaçlayan bir nazariyedir. Temeli Arap dili ve edebiyatına dayanır. Arap dili alanındaki furukla ilgili çalışmalarımıza ilaveten Kur’an merkezli olan furuk çalışmalarımızı da bu eserde toplamaya çalıştık.

Serinin bu üçünde 6 ayrı çalışma mevcuttur. Bu çalışmalardan ilki, meşhur semantikçi Toshihiko Izutsu’nun yaptığı çalışmalardaki yakınanlamlı kelimelere yaklaşımının eleştirisini konu edinmektedir. İkincisi, el-Furuku’l-Luğaviyye’nin Ulumu’l-Kur’an literatürü içerisinde bir Kur’an ilmi olup olmayacağı imkanlarını sorgulamaktadır. Üçüncüsü, bir furukçu olan Rağıb el-İsfahani’nin Müfredatı’nda sunduğu furuk malzemelerini tahlil etmektedir. Dördüncü ve beşinci çalışmalarımız iki yazma eserin tenkitli neşrine odaklanmaktadır ki bunlardan biri, Müderris İspirli Ömer Efendi’nin hamd yakınanlamlılarıyla ilgili risalesi, diğeri ise müellifi belli olmayan muhtasar bir furuk sözlüğüdür. Son ve altıncı çalışmamız ise Ömer Muhtar Ömer’in esma-i hüsnadan yakınanlamlı olanlar arasındaki farklara odaklandığı makalesinin çevirisidir.

Bu eserimizin, Türkiye’de Arap dili ve Tefsir alanlarında bakir bir saha olan furuk nazariyesinin tanınmasına; bu alanda başka çalışmalara ön ayak olmasına vesile olacağını umuyoruz.

Kur’an, kendisinin Allah kelamı olduğunu kabul etmeyen bütün inkârcılara meydan okuyarak onları kendi benzeri bir kitap veya on sure ya da bir sure getirmeye çağırmıştır. Kur’an nazil olduğu dönemde Müseylime başta olmak üzere yalancı peygamberlerden Esved, Tuleyha ve Secah, kendilerine vahiy geldiğini ispat etmek için bazıseci’li sözler söyleyerek Kur’an’a nazire yapmaya çalıştıkları nakledilmiştir. Daha sonraları İbnü’l-Mukaffa, Mütenebbî ve Me‘arrî gibi büyük şair ve yazarlar, Kur’ân’a mu‘âraza yapmaya çalışmakla itham edilmişlerdir. Son zamanlarda ise Mirza Ali Muhammed, Mirza Hüseyin Ali ve Mirza Ğulam Ahmed, kendi kitaplarından bazılarının Kur’ân’dan üstün olduğunu iddia etmişlerdir. Yine son dönemde İspanyol müsteşrik Raymundus Martini, Kur’ân’ın bir sûresine mu‘âraza yapmaya çalışmış; ismi meçhul bir müsteşrik, Fâtiha ve Kevser Sûresi’ne mu‘âraza yapmak istemiş; 1999’da yayınlanan “el-Furkânu’l-Hak” isimli kitabın Kur’ân’a mu‘âraza yapmayı başardığı iddia edilmiştir. Ayrıca gittikçe yaygınlaşan internet ortamında da birçok kişi Kur’an’ın benzerini getirdiğini iddia etmeye başlamıştır. Ancak şimdiye kadar Kur’an’ın benzeri veya ondan daha üstün olduğu iddia edilen sözler, aslında Kur’an’ın basit bir taklidinden ibarettir. Dolayısıyla şu ana kadar Kur’an’ın benzeri getirilememiştir ve hiçbir zaman da getirilemeyecektir.

Sened ve metin olmak üzere iki kısımdan oluşan bir rivayetin sahih sayılabilmesi için her iki kısmının da güvenilirlik açısından bazı şartları taşıması gerekmektedir. Sünnî İslam dünyasındaki dört büyük fıkhi mezhepten biri olan Hanefi Mezhebinin hem usûl hem de fürü-ı fıkha dair eserlerinde, hadisle amel edebilmek için gerek sened gerekse muhtevaya dair tenkit kriterlerinin detaylı olarak ele alındığı görülür.

Hanefi fakihlerin hadis tenkidi ile ilgili görüşlerini, sened ve muhteva tenkidi başlıkları ile bu kriterlerin hadis ilmine yapabileceği katkılar altında üç bölümde incelemekte olan elinizdeki çalışma, bir hadisle amel edilebilmesi için Hanefîler tarafından geliştirilen tenkit sistematiğini erken dönem usûl eserleri çerçevesinde ele almaktadır.

Fıkıh ilminin hayat ile birlikte geliştiği, değiştiği; buna bağlı olarak da usûl eserlerinde yer alan haber teorisinin dinamik bir özelliğe sahip olduğu söylenebilir.

Bu yapısı gereği Hanefî usulünde yer alan hadis tenkidi anlayışının rivayetlerin gerek sübut gerekse muhteva yönünden değerlendirilmesinde hadis ilminde ön açacak, farklı yaklaşımlar sağlayacak, muhaddislerin müstağni kalamayacakları bir bakış açısı sunacağı rahatlıkla söylenebilir. Çalışmada bunun imkan ve sınırlılıkları üzerinde durulmaktadır.

Bu kitabımız, Tefsir Tetkikleri adıyla yayınlanacak serinin ikinci basamağını oluşturmaktadır. Bu seride yaklaşık 20 küsur yıllık akademik hayatımızda Tefsir alanında kaleme aldığımız çalışmaları bir araya getirmeyi amaçlıyoruz. Bu serinin ikinci kitabını Tefsir Tetkikleri 2 olarak isimlendirdik.

Serinin bu ikincisinde 6 ayrı çalışma mevcuttur. Bu çalışmalardan ilki, iki akademisyen arkadaşımla birlikte yapılmış olup İlahiyat Fakültelerinde Tefsir Dersi üzerine akademisyenler ve öğrenciler perspektifinden bir alan araştırmasını konu edinmektedir. İkincisi, Osmanlı’nın son döneminde yetişmiş Erzurumlu bir alim olana Göğsüğür Lütfullah Efendi’nin hayatı, eserleri ve tefsir usulü risalesini ele almaktadır. Üçüncüsü, Türkiye’deki Tefsir Akademyasının Gelişim sürecini dönemler, konuları ve problemler açısından inceleyecektir.

Dördüncüsü, Tefsir Tarihi yazımı konusundaki sorunları, gereksinimleri ve yazım parametrelerini irdeleyecektir. Beşincisi, tarih boyunca seslendirilmesi problem teşkil eden ve kendisiyle ilgili ciddi bir literatür oluşan “dâd” harfinin telaffuz tartışmasında yer alan Davud el-Karsi’yi ve bu konudaki risalesini konu edinmektedir. Altıncı çalışma ise, Türkiye’de ve dünyada üzerinde en çok çalışılan bir akım ve ekol olan Konulu Tefsir’in hem teorik hem de pratik literatürünü tespit etmeyi amaçlamaktadır.

Tefsir ilminin çeşitli alanlarıyla ilgili bu çalışmalar, herbiri kendi alanındaki ilgili konunun bir halkasını oluşturmaktadır. Bundan sonra bu konuda yazanlar için bir katkı sağlayacağı gibi, genel okuyucular için de ilgili konularda bilgi ve perspektif oluşturacaktır.

Faydalı olması temennisiyle...

Günümüzde gerek müslüman gerek gayr-ı müslim araştırmacıların geçmiştekine kıyasla oldukça farklı sayılabilecek bakış açılarından hareketle yaptıkları Kur’an yorumları pek çok tartışmaya neden olmuş görünmektedir. Batı düşüncesinin son üç asrı boyunca gelişmiş bazı kuram ve yöntemlerin İslam dünyasında bilginin üretim ve koordinasyonunu sağlayan eğitim kurumları ve şahsiyetler üzerinde değişik ölçülerde etkili olduğu açıktır. Bu etkinin ve oluşturduğu karşı-tepkinin neden olduğu tartışmalar “Çağdaş İslam Düşüncesi” adı verilen yapının bütünü üzerinden olduğu kadar Kur’an ve tefsir özelindeki tartışma ve bahisler üzerinden de takip edilebilir. Bu kitapta yer verilecek olan tartışmalar sadece bu ikinci çerçeve ile sınırlı olacak ve dokuz ana başlık altında ele alınacaktır...

Modern Batı düşüncesinin “din” ve “dînî düşünce” ile hesaplaşması sayılabilecek bazı gerilim noktalarının giderek İslam düşüncesi ve Kur’an/tefsir araştırmaları karşısında bir tür “meydan okuma” niteliğine büründüğünü söylemek mümkündür. Bu meydan okuma pek çok başlık altında değerlendirilebilecek olmakla beraber, özellikle kutsal metinlerdeki kimi pasajların “mit-mitoloji” çerçevesinde ele alınması ve “demitolojizasyon”a tabi tutulması dînî düşüncenin bundan sonraki sürecini ilgilendiren önemli hususlar arasında sayılabilir. Modernizmin ilerlemeci tarih anlayışı düşüncesinin derin uzantılarını taşıyan bu mitolojiden arındrıma refleksi dînî düşüncenin çağdaş formlarından pek çoğunun ardında şu ya da bu şekilde yer tutuyor görünmektedir...

Maveraünnehirli Hanefi alim Kadı Ebu Zeyd ed-Debusî (430/1039), Hanefi mezhebi usul tarihinde bir dönüm noktası teşkil eder. Debusi, Hanefi mezhebinin entelektüel olarak Irak bölgesinden Maveraünnehir bölgesine taşındığı bir dönemde, hicri dördüncü asrın sonu-beşinci asrın başında yaşamıştır. İlk kez Ebu Bekir el-Cessas (370/981) tarafından el-Fusul fi’l-usul’de bütün hatlarıyla ortaya konulmuş bulunan Hanefi fıkıh usulü anlayışı, Debusî’nin usul eseri Takvimü’l-edille’de klasik tarzına çok daha yakın bir noktaya gelmiştir.

Debusi eserinde, Cessas’ın aktardığı uzun tartışma ve polemikleri çıkarmış, çok daha sade, sistematik ve bütüncül bir örgü ile usûl anlayışını ortaya koymuştur. Ayrıca Hanefi usulünün Irak bölgesindeki teşekkül döneminde büyük oranda etkili olmuş olan Mutezile ekolü ile ayrışma sürecinde de Debûsî geçiş dönemini temsil eder. Bu doğrultuda Debûsî, kelâm konusu sayılabilecek meselelerin büyük çoğunluğuna eserinde yer vermemesine karşılık; beyan teorisi, ehliyet bahisleri, aklî hüccetler gibi konuları da ilk kez usûl literatürüne dahil etmiştir. Böylece sonraki Hanefî usûl eserlerinin tasnif ve kapsamında belirleyici rol oynamıştır.
Ebu Zeyd ed-Debusî’nin Takvîmü’l-edille adlı eseri, yazıldıktan hemen sonra hem Hanefi mezhebi içerisinde, hem de diğer mezheplere mensup âlimler arasında büyük yankı bulmuştur.

Hanefi usul klasiklerinin müellifleri Serahsi (483/1090) ve Pezdevi (482/1089), usul eserlerinde Debusi’den büyük oranda etkilenmişler; yine Hanefi usûcüsü Alaüddîn es-Semerkandi (539/1144) ise Debusi’ye alternatif bir usul eseri ortaya koymaya çalışmıştır. Bunun yanında Şafii mezhebinden Sem’ani (489/1096) ve Gazali (505/1111), Debusi’ye cevap mahiyetinde müstakil eserler kaleme almışlardır.

İslam düşüncesinin en önemli unsurunu, İslamî ilimlerin de temelini ve zirve noktasını teşkil eden Kelam İlmi’nin, Müslümanlar arasında siyasi ve itikâdî konularda yaşanan bazı ihtilaflar sebebiyle ortaya konulan farklı çözüm ve yorumların, bunlarla ilgili olarak yapılan çeşitli tartışmaların bir sonucu olarak hicrî ikinci yüzyılın başlarından itibaren doğduğu bilinmektedir.

Yapılan askerî fetihler neticesinde oldukça genişleyen yeni İslam coğrafyasının muhtelif yerlerinde eskiden beri yaşayan çeşitli kadim din ve kültürler ile bunların müntesip ve mensuplarıyla karşılaşan Müslümanlar, kendi aralarında yaşadıkları çeşitli fikrî ihtilaflar yanında, İslâm dünyasına dahil olan bu yeni unsurların ürettiği problemlerin çözümü için, İslam dininin iman esasları ve kesin hükümleriyle ilgili temel ilkelerinin, vahyin ve aklın verileri ışığında süratle sistemleştirilmesi gerektiğini hemen fark etmişlerdir.

Bunun sonucunda da Kur’an’ın mantık örgüsünü kavrayıp bu örgüye dayanan delilleri, bütün insanları dikkate alacak şekilde düzenleyerek, söz konusu yabancı din ve kültürlerin karşı iddialarını hem Kur’an hem de akıl zemininde çözümlemek suretiyle İslam’ın temel ilkelerini “açıklama, kanıtlama ve savunma (îzâh, ispat ve müdafaa)” misyonunu üstlenen Kelam adlı bir ilmî disiplinin inşâına girişmişlerdir.

Sistematik temellerini Mu’tezile ekolü mensuplarının attığı, daha sonraki dönemlerde ise Müslümanların kâhir ekseriyetinin (sevad-ı a’zam, cumhûr, Ehl-i Sünnet) kabulüne mazhar olarak: “İslam dininin iman esaslarını ve bu dinin insan davranışlarıyla ilgili temel ilkelerini naslardan hareketle belirleyen, onları nasların bütünlüğü içinde temellendirip akli yöntemlerle destekleyen ve karşı fikirleri de eleştirip cevaplandıran kelam ilmi” ve söz konusu ilmin mümtaz ulemâsı, üstlendikleri bu misyonu İslâm düşünce tarihi boyunca başarıyla sürdürme gayreti içinde olmuşlardır.

Kelam Tarihi başlıklı bu çalışmada, İslam’ın özellikle inanç konularıyla ilgili olarak toplumda doğan sorunlara vahiyden aldığı ilham ile kalıcı ve etkin çözümler üretme çabası içinde olan kelam ilminin tarihçesi, “şahıs, ekol ve eser merkezli bir yöntem” ile tanıtılmaktadır.
Öncelikle İlahiyat Fakültelerinin lisans öğrencilerine yönelik olan bu eserin, tüm okuyucularına faydalı olması ümit edilmektedir…

Bu kitabımız, Tefsir Tetkikleri adıyla yayınlanacak serinin ilk basamağını oluşturmaktadır. Bu seri yaklaşık 20 küsur yıllık akademik hayatımızda Tefsir alanında kaleme aldığımız çalışmaları bir araya getirmeyi amaçlamaktadır. Bu serinin ilk kitabı, Tefsir Tetkikleri I olacaktır.

Serinin bu ilkinde (Tefsir Tetkikleri I) 9 ayrı çalışma mevcuttur. Bu çalışmalardan ilki, ilim geleneğimizde mevcut olan nakil-nispet ve anlama sorununa ele almaktadır. İkincisi, Kur’an’ın tercümesi konusuna yoğunlaşmaktadır. Üçüncüsü, Adem’in (as) girdiği cennetin yeri ile ilgili tartışmaları konu edinecektir. Dördüncüsü, Zahid el-Kevseri’nin Makalat’ında tefsirle ilgili yazdığı makaleleri değerlendirecektir. Beşincisi, Thomas J. O’shaughnessy’nin yazmış olduğu ve bizim de tercümesini yayınladığımız bir kitabının tanıtım ve tenkidini ele alacaktır. Altıncı ve yedinci çalışma, biri imamiye şiasının kıraat farklılıkları, diğeri ise Kur’an, 7/40. Ayetinde geçen bir ibarenin tefsiri konularına yoğunlaşan iki tercümedir. Sekizincisi, İbn Teymiye ve Şeytan ayetleri konusuna odaklanan bir çalışmadır. Son dokuzuncusu ise gazali üzerine yazılan çalışmalar ile ilgili bibliyografik bir denemedir.

Tefsir ilminin çeşitli konularıyla ilgili bu çalışmalar, herbiri kendi alanındaki ilgili konunun bir halkasını oluşturmaktadır. Bundan sonra bu konuda yazanlar için bir katkı sağlayacağı gibi, genel okuyucular için de ilgili konularda bilgi ve perspektif oluşturacaktır.

Faydalı olması temennisiyle...